“trự” của dân Nghệ Tĩnh. Cho nên anh đồ Nguyễn Công Trứ đánh bạc
gặp hên, mừng rơn:
Tưởng mần ba trự mà chơi vậy,
Bỗng chốc nên quan đạ sướng chưa!
Lại cũng là một câu chuyện về giọng ngông nghênh của nhà nho
lỡ thời tự an ủi - cái loại tâm tính khẩu khí huênh hoang truyền qua cả
đám dân thường chẳng biết gì là thơ với thẩn. “Quan” là đơn vị cao
nhất của tiền đồng, có đến ba chữ Hán chỉ về nó: quán, mân, cưỡng.
Trong hệ thống tính đếm tiền xưa, như đã nói, thư tư từ nhỏ tới
lớn là văn/đồng tiền, mạch/tiên, quan/quan. Chữ (đồng) trinh Việt có
vẻ là lấy từ nghĩa của chữ “trinh” Hán chỉ phần nền của vách nhà, cột
nhà chuyển qua đơn vị thấp nhất của hệ thống xếp đặt tiền. Việc tính
đếm Trung Hoa cũng có căn bản là hệ thống thập phân (nhất, thập,
bách, thiên..., một tuần có 10 ngày). Chính chữ mạch lúc ban đầu được
mượn làm chữ ba/bách (một trăm). Và một mạch có đủ một trăm như
vậy gọi là mạch đủ. Song ít khi đủ lắm: năm Đại Thông thứ 11 (Hậu
Tề, 537) có chiếu bắt buộc một mạch ăn một trăm mà dân không chịu,
đến cuối đời chỉ còn có 35! Chúng ta phải lưu ý là chuyện bớt số
lượng chỉ nằm giữa sự chuyển đổi từ cấp bực thấp nhất (văn/đồng
tiền) qua cấp bực thứ nhì (mạch/tiền), còn qua cấp bực thứ ba thì vẫn
theo hệ thống thập phân (1 quan có 10 tiền). Điều đó cho ta nghĩ rằng
sự thay đổi nhất thiết phải là từ trong dân chúng, trong sinh hoạt hằng
ngày, nơi sự trao đổi chỉ cần đến số lượng tiền thấp, của những hàng
hóa có giá trị thấp.
Thật cũng lạ. Các tên văn, mạch, quán chỉ là những quy ước tính
đếm, còn giá trị thật để trao đổi nằm trong chính các đơn vị đồng tiền,
vậy thì nếu chưa đủ trăm thì cứ không gọi là mạch, không đủ ngàn thì
chưa gọi là quán, gọi là: tám, chín... chục đồng tiền, gọi bảy, tám
mạch, mấy mươi đồng, không được sao? Có lẽ chỉ có thể giải thích
bằng một thứ tâm lý giấu chịu thực tế tầm thường, thấp thỏi, thấp kém
