- Một mạch sử tiền (tiền gián) có 36 đồng tiền đồng;
- Một mạch cổ tiền (tiền quý) có 60 đồng tiền đồng;
- Mười mạch sử tiền bằng 6 mạch cổ tiền, bằng một quan sử tiền;
- Mười mạch cổ tiền bằng 1 quan 6 mạch 24 đồng sử tiền.
(Vì chép lại nguyên văn bản dịch, chúng tôi giữ lại tên gọi “sử
tiền” để rồi sẽ bàn sau về “sử” hay là “sứ”).
Hai vế sau chỉ là suy diễn từ trên - một cách làm tính giùm cho
độc giả của người xưa. Riêng hai vế đầu cũng đủ xác định tương quan
đơn vị của hai loại tiền: tỉ lệ đơn vị tính đếm trên cấp bực mạch/tiền,
quán/quan của quan-thiếu (tiền gián) và quan-đủ (tiền quý) là 3/5
(36/60 hay 360/600). Vấn đề đặt ra ngay ở đây là tại sao có con số 36,
tại sao không là 30, 40? Có lẽ dân chúng căn cứ ngay trên con số 6 (đã
trở thành quen thuộc) từ trên triều đình mà làm thêm một tầng cấp
khác (6x6) cho hợp với tình hình thực tế thiếu thốn của mình.
A. Schroeder (Đại Nam hóa tệ đồ tục - Annam, Etude
numismatique, Paris 1905, tr. 61) hẳn sử dụng một bản Vân Đài loại
ngữ khác, cho biết quy định trên là từ tháng 10 âl, niên hiệu Quang
Thuận thứ 8 (1467) của Lê Thánh Tông (Cương mục, bản dịch I 1998,
tr. 1059, 1060). Tại sao có quy định như thế? Đương thời ở Đại Việt
đã xảy ra chuyện như thời Hậu Tề trước kia chăng? Dân không theo
lệnh năm 1439, đã dùng một thứ đoản tiền cho riêng mình và Lê
Thánh Tông trong cố gắng thể chế hóa phép nước nên đành công nhận
thói tục bằng một văn bản chăng? Sử sách của ta vốn hà tiện lời thì
đành phải dừng lại ở chỗ phỏng đoán vậy.
Ta lại còn phải suy đoán thêm về các từ ngữ được sử dụng. Lê
Quý Đôn là người của thế kỷ XVIII, các danh từ chỉ các loại tiền đó
vẫn thường được thấy trong thế kỷ XVII, XVIII nhưng người của thế
kỷ XV có dùng chữ tiền gián, tiền quý, tiền cổ, tiền sử giống như
những nhóm từ định-loại đó vào thời gian sau không, bởi ta thấy trong
đó có những nhóm từ mang nghĩa rất mơ hồ? Cho rằng chúng đã được
sử dụng từ thế kỷ XV, nhưng nội dung của chúng có biến đổi theo năm
