lưu hành trong kinh đô và bốn tỉnh chung quanh, và không dùng
ở các tỉnh khác trong xứ; xứ Cochinchine [Đàng Trong] cũng
không dùng. Tiền này chắc là đem vào khi bốn tỉnh chính này
cách biệt với các tỉnh khác bởi cuộc loạn mà tôi đã nói ở trên
[phân tranh Lê-Mạc]...”
“... Ba đồng tiền lớn giá bằng 5 đồng loại nhỏ... (Tiền lớn) xỏ
trong dây... theo đó mỗi xâu có 600 đồng hay 10x60, được đánh
dấu rõ ràng sau 60 đồng như vậy”.
May mắn làm sao, khi phối hợp thêm với bằng chứng của Lê Quý
Đôn lấy từ sự kiện ở Đàng Trong, ta biết được cỡ tương đối của ba
loại tiền, ông tham quân vào lo liệu việc hành chính ở Phú Xuân vừa
chiếm được, có nhận xét (1777) về tiền Hà Tiên, đã gọi chúng là “tiểu
gián tiền”. Tiền An pháp, Thái bình của Mạc Thiên Tứ nay còn lại có
đường kính khoảng 20, 21 mm, tiền niên hiệu Trung Quốc mà A. de
Rhodes ghép vào “loại lớn” (cổ tiền) có cỡ xê xích 24 mm, vậy thì tiền
gián ở Đàng Ngoài của các thế kỷ XVI, XVII, XVIII là ở giữa hai giới
hạn kia.
Có thể nhìn kỹ hơn về giới hạn đó. Tiền niên hiệu Việt, có lẽ vì
xuất thân ở nước nghèo nên thường không lớn như tiền đồng loại của
Trung Quốc. Giới hạn 23 mm là thường thấy nhất. Vậy có lẽ phải đẩy
giới hạn kích thước của tiền gián Đàng Ngoài về phía 21 mm của An
pháp. Tuy Lê Quý Đôn gọi An pháp là “tiểu gián tiền” nhưng có thể
thấy hai loại không xê xích nhau bao nhiêu. Hoặc Lê Quý Đôn nghĩ
tới loại An pháp nhỏ (20 mm), hoặc tiềm thức của ông quan chiếm
đóng khiến ông hạ giá chúng, nhìn thấy chúng nhỏ hơn tiền Đàng
Ngoài chăng? (Ông đã từng chê bai quan quyền, dân chúng Đàng
Trong xa hoa, phung phí rất mực). Dù sao thì đối chiếu với những
bằng chứng phát hiện ngày nay, ta thấy tiền nhỏ Đàng Trong cũng
đồng cỡ với tiền gián Đàng Ngoài. Nếu không như vậy thì làm sao ta
lại thấy có đồng An pháp trong mộ ở Mường Thanh xa xôi, heo hút,
cùng với những đồng tiền ngày nay xuất hiện trên miền Bắc mà tuy
