tiền/tiền xứ của các xứ Đông, Đoài... với loại tiền nhỏ, tiền xấu dồn
dập phồn tạp gây ảnh hưởng đến tên gọi hay không?
Đã nói, dịch giả ngày nay gọi sử tiền là tiền thông dụng, đúng với
một nghĩa của chữ “sử” Hán (nhân+lại) nhưng chữ này cũng còn được
đọc là “sứ” (giả). Chữ “xứ” Hán (?) viết khác nhưng cũng lại được
dùng cho chữ “xử” (trí). Hai tập hợp từ Hán dù có cùng sự chuyển
biến về cách đọc, nhưng vẫn dẫn đến những từ chỉ hai sự việc khác
nhau. Nhưng trong dân chúng thì vẫn có sự lẫn lộn âm của s và x,
nghĩa là sử, sứ, xử, xứ được phát ra ngoài cửa miệng lúc đầu, vẫn
giống nhau. Có thể nào dân chúng Thăng Long của thế kỷ XVII,
XVIII khi chỉ một loại tiền hiện diện trước mắt, đến từ tứ trấn, đã gọi
là “tiền xứ” mà nhà nho, người cầm quyền cứ dùng chữ cũ, hoặc bởi
thói quen không chịu thay đổi, hoặc bởi thấy giọng đọc không có khác
nên không cần thay đổi chữ viết cho đúng với nội dung mới?
Vậy thì sự phức tạp đã xảy ra từ quy định của quá khứ và thực tế
đương thời khiến cho tương quan giữa tiền quý và tiền gián ở các thế
kỷ XVII, XVIII càng thêm phần phức tạp, không phải chỉ dừng lại ở
sự chênh lệch về tổng số tính đếm, mà ngay cả khi được quy định
tương đương giá trị rồi, vẫn có sự thiên ái về loại tiền lớn, nhất là dưới
mắt nhà cầm quyền. Lê Quý Đôn phân biệt trong Vân Đài loại ngữ:
“Công tư tiêu dùng, ban thưởng hay cấp phát đều kể theo sử tiền, mà
thu nộp thuế thì kể theo tiền cổ; tiền sử chỉ dùng về việc mua bán
trong dân gian mà thôi”. Tuy các lệnh của các năm Vĩnh Thọ thứ 1
(1656), Cảnh Trị thứ 8 (1669) có nói rõ: “Quan dân mua bán thông
dụng tiền cổ, tiền sử... đều dùng tiền cổ, tiền sử, trừ tiền chì, thiếc,
gang, sắt...” nhưng rõ ra là có sự dè bỉu tiền sử/gián, như ví dụ ở
chuyện quy định tiền thưởng thi bắn năm Chính Hòa thứ 10 (1689):
tiền gián để thưởng cho những người bắn súng hạng bét, còn các hạng
trên đều được thưởng cổ tiền. Và triều đình cũng chỉ kể cổ tiền/tiền
quý khi thu vào kho đụn: nha môn xét kiện lấy tiền công gọi là “lễ
đảm” (1659); làng xã theo hương ước không theo lệnh triều đình cho
