lính về hưu sớm, phạt (1681); quan được thăng chức phải có lễ tạ
(1720); nạp kiện mà bỏ ngang không đi hầu, phạt (1718); lính nhập
ngũ rồi mà được vào hầu hạ (phủ chúa) phải nạp tiền (1733); tất cả
đều là tiền quý, cổ tiền. Tuy nhiên, cũng vì có hai ý nghĩa khác nhau
đồng thời dành cho các loại tiền mà ta có thể hiểu văn bản theo hai
cách khác nhau tùy tình hình thực tế của người thi hành lệnh. Thưởng
tiền sứ/ gián có nghĩa là đưa tiền loại xấu mà đếm đủ 60/600 mà cũng
có thể là phát tiền lớn với tiêu chuẩn 36/360!
Chính quyền Lê Trịnh dùng tiền gián cấp tiền tuất cho các quan
văn, võ, giám ban, tôn thất, quận chúa, cung tần, nghĩa là những người
trong và quan phủ liêu. Đó là các năm Bảo Thái thứ 2 (1721), Bảo
Thái thứ 5 (1724), Vĩnh Khánh thứ 4 (1732), Vĩnh Hựu thứ 5 (1749).
Tiền thờ cúng cấp ở các năm Bảo Thái thứ 3 (1722), Vĩnh Khánh thứ
4 (1732) cũng bằng gián tiền nhưng đến năm 1767 thì lại phát bằng cổ
tiền. Có vẻ điều này trùng hợp với lúc tiền đồng (tốt) dồi dào nhờ khai
thác lại mỏ Tụ Long (1757), khai thác các mỏ ở Thái Nguyên, Hưng
Hóa, ở Lạng Sơn (1759), thu thuế hai mỏ đồng ở Hưng Hóa (1759).
A. de Rhodes có mặt ở Đàng Ngoài từ 1627 chắc thấy đang thi
hành một lệnh đóng thuế thân đưa ra hai năm trước đó (Vĩnh Tộ thứ 7,
1625). Theo đó, tiền thuế thân của dân tứ trấn Sơn Tây, Sơn Nam,
Kinh Bắc, Hải Dương, hạng “lánh” đóng mỗi năm 3 quan 5 tiền, hạng
“quân” 1 quan 5 tiền, hạng “dân” 1 quan 2 tiền 30 đồng, hạng (ưu đãi)
1 quan, hạng “bất cụ” 8 tiền. Chữ “ưu đãi” trên là của chúng tôi dùng
để tạm chỉ một lớp người trong làng xóm mà cả ba tài liệu có phần
không đồng nhất với nhau, nhưng đó không phải là điều đáng quan
tâm ở đây. Lệnh trên ghi từ hai sử gia Phan Huy Chú và Phạm Công
Trứ chỉ nói trống trơn về một loại tiền phải nạp, tuy ta có thể chắc
chắn đó là tiền quý, cổ tiền. Lê triều... cho ta thêm bằng cớ, vì ngoài
việc thêm chữ “cổ tiền” có nói rõ số tiền gián tương đương mà các
hạng phải nạp: hạng lánh 7 quan (gián tiền), hạng quân 3 quan 3 tiền,
hạng dân 2 quan 5 tiền, hạng ưu đãi 2 quan, hạng bất cụ 1 quan 6 tiền.
