đồn trú, lính chưa gặp giặc, phân biệt với lính đang hành quân hay
đang giáp trận, thì chắc người thâu thuế phải điên cái đầu! Các lệnh
trong Lê triều... có viết rõ “binh” hoặc “lánh binh” là theo nghĩa “lính”
ngày nay. Và anh lánh trừ bị này phải là con nhà, nếu không giàu thì
cũng phải có tiền của. Ngày xưa, cả đến thời Nguyễn (ít ra là trên giấy
tờ chỉ dụ chính thức), làng xã không được bắt người nghèo đi lính,
chứng cớ là có hạng “cố cùng” để riêng trong lệnh kiểm tra người của
Lê Thánh Tông kia. Và vì thế “quân” là hạng trừ bị số 2. Lệnh phân
loại người của Lê Thánh Tông (mà thời Lê trung hưng còn theo) có
chi tiết cho thấy rõ sự phân biệt trước sau, nặng nhẹ của hai hạng lánh,
quân này. Tính cách tính thuế nặng nhẹ cho họ chứng tỏ vai trò quan
trọng khác nhau giữa hai loại lánh, quân đó.
Vậy mà tương quan tiền quý, tiền gián vốn đã rối rắm lại còn bị
khủng hoảng vì một loại tiền khác: tiền kẽm. Đây là nói chung để chỉ
loại tiền khác chủng loại đồng, hiện diện thường xuyên nhiều nhất,
chứ từ lâu trong nước vẫn có các thứ tiền gang, sắt, chì cùng lưu hành.
Kim loại kẽm (và hợp kim của nó) có độ nung chảy thấp nên dễ có
việc đúc trộm, và chính triều đình trong quá khứ cũng từng tham gia.
(Lệnh đình chỉ năm 1325 của Trần Minh Tông). Lê Trịnh trong thế kỷ
XVII theo truyền thống từ Lê sơ, đã ra nhiều lệnh không công nhận
các loại tiền khác ngoài thứ “có chữ đồng” (lệnh 1658). Lệnh 1662
kèm các chỉ thị thi hành kiểm tra trên dưới trong ngoài, cấm dân các
xã có phép đúc tiền đồng không được nhân dịp mà đúc các loại khác.
Năm sau (1663) gắt gao hơn, không những cấm mà còn bắt buộc thu
đổi, bù lại bằng một số tiền đồng ít hơn để lệnh tiêu hủy tiền kẽm có
hiệu quả hơn.
Thế mà triều đình không những không buộc được dân chúng theo
đúng chính sách đề ra mà còn bị lôi cuốn theo, làm tình hình tiền tệ
đương thời rối rắm thêm. Chúng tôi từng suy đoán Lê Trịnh có đúc
các đồng Vĩnh trị (1676), Chính hòa (1680), nhưng chỉ có thể dựa vào
các mẫu thấy được ở Đàng Trong. (Những bài dã sử Việt, tr. 335).
