Chứng cớ tiền kẽm còn lưu hành là ở lệnh năm 1741: “Cấm kén chọn
tiền kẽm... (vì triều đình) mới đúc tiền lớn nhỏ không đều, nhiều đồng
mỏng quá... dân gian không cứ lớn nhỏ, đều chê là tiền xấu...” Điều
này là để nói về các đồng Vĩnh trị, Chính hòa kẽm ở trên còn lại
chăng? Nhưng rõ ràng là tiền kẽm tốt được nhà nước công nhận lưu
hành tương đương với tiền đồng. Các lệnh không rõ ràng, lại qua bản
dịch (Phan Huy Chú, Lịch triều..., II, tr. 244) nên chúng ta chỉ có thể
suy đoán mà thôi. Triều đình “mới đúc tiền” hẳn là tiền đồng Cảnh
hưng (niên hiệu bắt đầu 1740). Lệnh năm sau (1742) cho thu hồi tiền
kẽm xấu, 1 quan lấy 5 “tiền tốt”, chữ dùng mơ hồ nhưng thấy trị giá
tương đương với lệnh năm trước cho đổi lấy “tiền thông dụng”, nghĩa
là đổi lấy tiền đồng. So sánh với lệnh 1663 nói về trước, chỉ cho đổi
lấy 2 tiền quý, ta thấy nhà nước đã nhượng bộ dân vì trị giá đã tăng (5
tiền) có lẽ vì đó là tiền kẽm của nhà nước đúc. Lệnh năm 1745 nói rõ
các tiền Cảnh hưng, Thái bình, Nguyên thông nên ta hiểu là tiền đồng.
Những tiền đồng nhỏ bị đúc trộm chắc sẽ nhập chung vào loại A. de
Rhodes chứng kiến. Còn tiền kẽm hẳn là được đánh đồng với loại tiền
gián, kém giá trị hơn tiền đồng như sau này vẫn thấy trước khi người
Pháp loại bỏ, thi hành khuôn mẫu tiền tệ mới.
Thật ra thì việc rối loạn tiền tệ này từ thế kỷ XVI, không phải
bỗng dưng mà có, không thể chỉ trách cứ nơi sự bất lực của nhà cầm
quyền Lê Trịnh (theo cách nhìn của người đời sau), hay nơi lòng tham
của dân chúng (theo cách nhìn của vua chúa đương thời). Thế kỷ
XVII, XVIII là lúc mối giao thương Đông Tây đã mở rộng với sự xuất
hiện của các thương nhân Bồ Đào Nha, Tây Ban Nha, Anh, Pháp...
đến châu Á xin mở thương điếm buôn bán, lấn chiếm đất đai và do đó
cũng kích động thêm các mối giao thương có sẵn trong vùng. Nhu cầu
tiền tệ trao đổi trở thành vấn đề gắt gao. Chúng ta sẽ bàn vào lúc khác
đến sự kiện tiền của các vương triều Việt đúc ra vốn nhằm mục đích
khác hơn là tính toán cho nhu cầu kinh tế tài chính trong nước.
