Nhưng hãy trở về với đám quần chúng khổng lồ trên đại lộ Eylau, và đám
công chúng khổng lồ ở bên ngoài biên giới nước Pháp. Dân tộc Pháp và các
dân tộc trên thế giới đã tìm thấy và sẽ tìm thấy trong tác phẩm của nhà thơ,
nhà tiểu thuyết, nhà tư tưởng những lý do để suy ngẫm, để hy vọng và
không nghi ngờ gì, để hành động, không chỉ trong những thời kỳ bi thảm
của đời sống xã hội và cá nhân, mà trong tất cả những giờ phút mà trí tuệ
con người mộng mơ về cội nguồn, về nguyên nhân và kết quả, về ánh sáng
và bóng tối bao quanh mình.
Hugo là nhà văn của nhân dân, hiểu theo ý nghĩa cao quý nhất của từ này.
Rất nhiều độc giả sẽ học tập qua tác phẩm của ông, tìm thấy ở đó tình yêu
đối với âm nhạc và văn học. Những độc giả từng trải hơn sẽ khâm phục sức
sáng tạo và tài tiên tri của nhà đại văn hào.
Đầu tháng 8 năm 1883, Romain Rolland, hồi ấy mới mười bảy tuổi, đang ở
Thụy Sĩ, tại Villeneuve, trên bờ hồ Leman. Đột nhiên tin tức lan truyền
trong công chúng: Victor Hugo cùng với các cháu mình trọ tại khách sạn
Byron. Lập tức từ những vùng phụ cận, “cả một rừng người” kéo đến đón
chào nhà thơ.
– “Người già quá rồi, tóc bạc phơ, da nhăn nheo, lông mày chau lại, đôi
mắt hõm sâu! Tưởng như người bước ra từ bề sâu của tuổi tác!” – Rolland
viết. “Tôi đứng rất gần, tôi căng tai nhưng không nghe được điều gì từ tiếng
nói già cả không âm vang đang lẩm bẩm với đám đông - chỉ nghe thấy
tiếng Hugo thét lên “Nền cộng hòa muôn năm” và để đền đáp lại đám đông
gào thét: “Victor Hugo muôn năm!” và đôi mắt người tức giận, tay giơ cao
như để gầm lên khi nhắc lại rằng chính nền cộng hòa cần phải được hoan
hô”.
Hai năm sau, năm 1885 Romain Rolland cũng mò tới đại lộ Eylau khi quần
chúng lại lũ lượt đổ về và chờ đợi. Ngày 15-3, Hugo “bị một cơn đau tim
dữ dội”. Ngày 15-5 ông phát bệnh sung huyết phổi. Bảy ngày sau, Hugo
