Chàng thanh niên thấy cụ chân thành, nhân đạo nhưng không chặt chẽ,
đôi lúc đá sang không tưởng hay lối bác ái Gia tô giáo. Cụ bắt anh nghe hết
cuốn sách đang viết dở về chủ nghĩa Xã hội. Đến khổ. Liệu ngã ngửa ra
rằng cụ rất loạng choạng.
Bạn đọc thân mến! Nếu ai chưa có dịp gần cụ Phan thì sẽ không thể
ngờ được rằng cụ Phan của chúng ta cho tới ngày ấy vẫn chưa biết chữ
quốc ngữ. Tôi hỏi người thư kí của cụ thì được biết những tác phẩm của cụ
bấy giờ thường do cụ viết bằng chữ nho rồi mới dịch ra quốc ngữ hay chữ
nôm. Khổ cho tôi đêm ấy cứ phải ngồi nghe đọc quyển chủ nghĩa xã hội mà
cụ đương viết dở hết trang này đến trang khác mà không hứng thú một chút
nào. (HK)
Sáng ra, phờ phạc vì mất ngủ, Liệu đành thưa thật. Rằng, sách về chủ
nghĩa Xã hội đang bán hiện có rất nhiều, mà cũng có dăm bẩy trường phái.
Rằng cụ hiện ở hoàn cảnh tù giam lỏng, chật hẹp, ít được thảo luận, tưởng
không nên viết về môn này. Cho nên, tốt nhất là cụ cứ viết những chuyện
cách mạng cụ đã từng trải, chưa in được ngay nhưng để đấy vẫn là của vô
giá. Cụ đã chả làm một “Hậu trần dật sử” kể về cuộc khởi nghĩa chống
quân Minh của Trần Quỹ theo lối tiểu thuyết rất được ham đọc đấy
là gì...
Đó là những điều quốc dân đang cần ở cụ lúc này, nhất là thanh niên.
Liệu “vận khí” nói một mạch rồi “kết luận”. “Choang” thế là tàn tệ,
thậm chí bất kính chứ gì. Tưởng ông già Bến Ngự sẽ giận, buồn. Phải tay
cụ Tây Hồ mà xem... Nhưng Phan Bội Châu không để bụng, lại còn hứa “sẽ
làm ngay việc lớn này”. Cụ tiễn Liệu ra ngõ rất bịn rịn, còn anh bùi ngùi
nghĩ khó có dịp gặp lại ông già.
Cái ấn tượng hai cụ Phan để lại trong lòng Liệu, ngoài khí phách dân
tộc lẫm liệt chung, về tác phong, sinh hoạt là khá tương phản, dù các cuộc
