khoa Văn có “Khánh - Mai - Cẩn - Kỵ”. Gọi “trẻ” là so với ông, chứ họ đều
đã ngoài ba mươi, cái tuổi ít nhiều đã chín. Trần Quốc Vượng tài hoa, giầu
sức liên tưởng tuy không chắc chắn lắm. Phan Huy Lê sắc sảo, chín chắn.
Sâu sắc là Hà Văn Tấn, xứng đáng là nhà nghiên cứu nhất. “Xuất phát”
chưa lâu, nói chung họ còn hồn nhiên, có những kiến giải độc đáo, đúng sai
còn phải bàn nhưng rất đáng nghe. Hôm trước, có dịp ngồi lâu với Trần
Quốc Vượng, Liệu nghe thấy mấy chữ “xa rừng nhạt biển”. Đấy là nhận xét
của Vượng về tính cách người Việt, đại loại mạnh tợn xó nhà, ra ngoài cứ
khép lại. Cứ nhìn cái cách anh ta dịch chuyển trong mấy nghìn năm mà
xem, từ mạn ngược di về đồng bằng rồi ở lỳ đó, có dám vươn ra biển đâu.
Chuyện thôn tính phía Nam là có thật, nhưng anh ta cũng từ chối bang giao
với mấy thằng mắt xanh mũi lõ từ biển đi tầu đồng tầu sắt vào. Anh ta
khinh rẻ chúng không biết Đạo Thánh hiền nên cứ tụt hậu, để khổ cho hậu
duệ... Vượng cứ thế mà triển khai, móc nối cái này với cái kia nghe rất
khoái, lắm khi phải trợn cả mắt lên. Thảo nào trong đám học trò khoa Sử,
đã mấy cậu bắt đầu có “khẩu khí Trần Quốc Vượng” lắm.
Liệu về nhà trong tâm trạng không muốn động đến việc. Trầm tư, bần
thần trong những ý nghĩ. Đâu như đã có lúc mình động đến những thói tật,
tất nhiên là tiêu cực - của người mình rồi thì phải. A! Hồi còn trẻ, thật
phóng khoáng, mình đã viết nó ra, có khác là dưới dạng những nguyên
nhân làm mất nước (chứ không phải trong công cuộc xây dựng, phát triển).
Đấy là “Một bầu tâm sự”, cuốn sách do Cường Học thư xã ra ở Sài Gòn
năm 1927. Bị cấm truyền bá, phát mại và lưu trữ ở Trung Kỳ, nó lại làm
Phạm Thị Bách, cô gái phố huyện Kim Thành, Hải Dương tâm phục, đem
lòng yêu mến người viết. Liệu tiếc đứt ruột khi nhìn lên giá sách. Giá “Một
bầu tâm sự” đang “đứng” đó, ông sẽ sẻ san được với Trần Quốc Vượng
nữa...
Sau ngày Trần Huy Liệu mất ít lâu, Dương Kinh Quốc, một cán bộ
nghiên cứu tìm thấy trong lưu trữ Thư viện Quốc gia Pháp cuốn sách trên,
sang được một bản đem về. Giọng văn cổ, những trích dẫn đa phần trong sử
