Chiêu - lãnh tụ Lập hiến ở Pháp về. Thanh niên có lực lượng, huy động tới
6 vạn người đón Chiêu, nhưng nghe “xừ” này diễn thuyết có câu “Pháp
Việt đề huề” thì tổ chức ngay một cuộc mít tinh khác chửi lại, mà chỉ sau
đó có ba tiếng đồng hồ. Cuộc đối kháng bắt đầu, nhưng đến ngày đưa đám
cụ Tây Hồ, Thanh niên và Lập hiến vẫn đứng chung tên tổ chức sự kiện
quy tụ đến 14 vạn người này.
Thanh niên tập hợp nhanh, bốc lên mạnh, thì làm xong vài vụ động
trời tất dẫn đến phân hóa. Có đảng viên tham ô tiền quyên góp xây mộ cụ
Phan. Dự định làm chuyện gì, Tây nắm rất dễ, có ai giữ bí mật đâu. Dễ đến
nỗi chúng chả thèm bắt “tên” nào. Sau những tổn thất vì ngây thơ trong tổ
chức, đảng quyết định rút vào bí mật. Nhưng cũng chả được lâu, chính
quyền mò ngay ra được, đem kết án với tội tụ tập quá 19 người. Tại tòa,
được luật sư Monin cãi cho, những người đầu têu chỉ bị phạt 200 quan tiền
Tây, chống lên đến Thượng thẩm thì trắng án.
Ðảng Thanh niên, thực chất là một phong trào yêu nuớc nhu vô vàn
phong trào lúc ðó, ðến lúc tan cuộc. Hon 20 nãm sau, trong khói lửa kháng
chiến, trong hồi kí, Trần Huy Liệu xác ðịnh vị trí của nó: Trong khi ở bên
Pháp, anh Bùi Công Trừng ðã có dịp thay mặt cho ðảng Thanh niên kí vào
bản tuyên bố của tổ chức Việt Nam ðộc lập. Bản tuyên bố này, mặc dù về
mặt quan ðiểm hồi ðó có những chỗ phải xét lại, nhung với hệ thống và ý
thức của nó, chủ nghĩa dân tộc ðã ðuợc hình thành trong tu tuởng của thế hệ
thanh niên ðuong thời. (Hồi kí trên)
