nghĩa lý chi? Đối với tất cả những ai trong chúng tôi đã từng biết niềm vui
tót vời của những lần cứu nạn trong Sahara, mọi khoái lạc đều tủn mủn tầm
phào.
Có lẽ vì vậy mà thế giới ngày nay đang khởi sự rạn vỡ quanh ta. Ai cũng
động cơn say cuồng vì những tôn giáo đang hứa hẹn với họ niềm vui túc
mục tròn đầy kia. Tất cả chúng ta, bằng những tiếng mâu thuẫn nhau lốp
đốp, chúng ta cùng phô diễn những kiền tình, hưng phấn giống nhau.
Chúng ta chia rẽ nhau trên bình diện những phương sách, chúng là kết quả
của những luận lý, chúng ta không chia rẽ nhau vì mục đích: mục đích
giống nhau.
Từ đó, ta đừng nên kinh ngạc. Kẻ nào không hay biết gì cả về cõi bí
nhiệm tiềm ẩn trong mình, nhưng chợt một lần cảm thấy nó trở cơn thức
giấc trong một căn nhà hầm của những người chủ trương vô chính phủ tại
Barcelone, nhân vì chứng giám và tham dự những hy sinh, tương thân
tương trợ, những hình ảnh nghiêm mật của công chính, kẻ đó suốt đời sẽ
biết riêng một chân lý: chân lý của người vô chính phủ. Và kẻ nào có lần đã
mang thân canh gác bảo vệ một đoàn thể nữ tu bé bỏng quỳ gối kinh hoàng
trong những tu viện Tây Ban Nha, kẻ đó sẽ nguyện suốt đời liều thân cho
giáo hội.
Lúc Mermoz phóng phi cơ tới triền núi Andes thuộc địa phận Chili,
mang niềm tin thắng cuộc trong lòng, nếu ta bảo anh rằng anh lầm to, rằng
một lá thư của một người buôn bán có lẽ không đáng để anh liều thân như
thế, thì Mermoz ắt hẳn đã cười anh. Chân lý, ấy là cái con người đang nảy
nở ở trong anh, lúc anh vượt dãy Andes.
Nếu anh muốn chứng minh cho thấy thảm khốc ghê tởm của chiến tranh,
với một kẻ không từ chối chiến tranh, anh đừng coi họ là dã man, tìm hiểu
họ trước khi phê phán họ.
Ta thử gẫm chuyện vị sĩ quan chỉ huy một đồn binh tiền tuyến trong buổi
chiến tranh tại Rif, đồn binh đó nằm ép giữa hai ngọn núi địch. Một đêm
nọ, ông đón tiếp phái đoàn thương thuyết từ dãy núi phía Tây xuống. Đang
uống trà với nhau thì súng nổ. Quân địch dãy núi phía Đông tới đánh đồn.
