Và người ta cảm thấy một niềm thanh thản bàng bạc khi nghe tiếng chuông
mừng một bà lão đi về trong lòng đất yên vui.
Cái gì chuyển từ thế hệ này sang thế hệ khác, chậm rãi như sự tiến triển
của một thân cây? Ấy là cuộc sống mà cũng là ý thức tâm linh. Một tiến
triển thăng cao huyền bí! Từ một phún thạch hỏa sơn nung nấu, từ một chất
dẻo tinh tú, từ một tế bào sinh động huyền diệu nảy mầm, chúng ta thoát
thai và dần dà, tiến triển tuyệt vời cho tới lúc viết những bản dao ca, và ước
lượng những giải ngân hà.
Bà mẹ không những chỉ truyền cuộc sống cho con: bà mẹ còn dạy cho
con học một ngôn ngữ, ký thác cho con gói hành tranh thu nhặt bao ngày
trải qua bao thế kỷ, cái kho di sản tinh thần mà bà đã đón nhận, gồm những
truyền thống, những khái niệm, những truyền kỳ, tất cả những gì làm nên
sự chia biệt giữa Newton, Shakespeare và con người thái cổ ở trong hang
tối.
Cái điều ta cảm thấy lúc ta đói, cái cơn đói của khát vọng đã giục những
người lính Tây Ban Nha lướt qua lửa đạn mà học bài thực vật, cái cơn đói
đã xui Mermoz bay qua Nam Đại Tây Dương, hoặc khiến kẻ nọ tới gạ gẫm
với nàng thơ, cái điều ta cảm thấy đó là: cuộc phôi dựng chưa hoàn tất, và
chúng ta còn phải ý thức về mình và về vũ trụ. Chúng ta phải bắc cầu gieo
nhịp trong đêm tăm. Những kẻ không biết tới điều đó, là riêng những kẻ
thờ ơ vị kỷ mà làm nề nếp cho lối sống họ tưởng là khôn ngoan, là minh trí.
Nhưng khôn ngoan đó là khôn vặt. Thảy thảy trong đời đều chối bỏ cái loại
khôn kia. Ô, những bạn hữu, những bạn hữu thân mến của tôi, xin các anh
làm chứng giúp: chúng ta thật sự cảm thấy sung sướng là những lúc nào?
4
Và tới đây, tại trang cuối cuốn sách này, tôi nhớ lại những công chức già
đã “tháp tùng” tôi, buổi bình minh chuyến thư đầu tiên nọ, thuở may mắn
được chọn đi, chúng tôi soạn sửa lột xác để nên người. Họ vẫn rất giống
chúng tôi, nhưng lại không biết rằng mình đói.
