Nguyên văn: L’ humanisme, ce n’est pas dire: “Ce que j’ai fait, aucun
animal ne l’aurait fait”, c’est dire: “Nous avons refusé ce que voulait en
nous la bête, et nous voulons retrouve l’homme partout où nous avons
tronvé ce qui L’écrase”.
“Cái điều tôi đã làm, không một con vật nào ắt đã làm”, câu đó, lúc
Malraux trích dẫn, ông bỏ bớt vài lời không cần yếu. Số là Saint-Exupéry
viết trong Terre des Hommes thế này: “Ce que j’ai fait, je te le jure, jamais
aucune bête ne l’éaurait fait” (trang 51). Và tới trang 59, ông bỏ bớt chữ
“te” (Ce que j’ai fait, je le jure, jamais aucune bête ne l’aurait fait).
Kể ra, danh từ “nhân bản chủ nghĩa” cũng là một danh từ nên tránh, vì
cũng như tiếng “giá trị”, nó đã bị đầu độc bởi biết bao nhiêu thế kỷ triết
học Tây Phương (Xem Martin Heidegger – Lettre sur l’Humanisme).
Nhưng muốn dùng chơi, cũng chẳng sao. Miễn là dùng trong một dòng
suy tư xa thẳm hơn về cỗi nguồn.
Tuy nhiên, cái điều đáng trách Malraux nhất là ở chỗ: câu nói của ông
đưa ra hoàn toàn đúng – cái mới chết! – đúng theo tinh thần của chính
Saint-Exupéry nữa, nhưng lại không thể đúng với một linh hồn thuần phác
anh-dũng-sơ nguyên như Guillaumet, đương vùng vẫy chống với Tử Thần
vì tinh thần trách nhiệm. Và chính Saint-Exupéry mến phục tuyệt đối người
bạn chí thiết của mình, cũng là bởi lẽ đó.
Còn Camus? Ông không thuận nghe theo câu nói của Saint-Exupéry?
Ông viết theo điệu nào?
… “Je hais mon époque”, écrivait avant sa mort Saint-Exupéry, pour des
raisons qui ne sont pas très éloignées de celles don’t j’ai parlé. Mais, si
bouleversant que se soit ce cri, venant de lui qui a aimé les homes dans ce
qui’ils ont d’admirable, nous ne le prendrons pas à notre compte. Quelle
tentation, pourtan, à certaines heures, de se détourner de ce monde morne
et décharné! Mais cette époque est la nôtre et nous ne pouvons vivre en
nous haissant”.
(L’ÉTÉ – trang 117)
