đẹp tay nâng. Và kẻ tội đồ đón lấy ly trà lưu ly từng giọt, lệ lưng tròng vì
thâm tạ tri ân trĩu nặng, sẽ quỳ xuống mà hôn vào đầu gối hai chân của chủ.
Kẻ nô lệ chẳng bao giờ bị đọa đầy trong xiềng xích. Cần chi thế chứ! Hắn
trung thành một cách! Hắn ngoan ngoãn cái cõi lòng hớn hở khước bỏ
trong thân phận mình một ông vua da đen mất ngôi là thế: hắn hài lòng vô
hạn với cái phận bây giờ là một tên nô lệ lờ lững vui sướng xiết bao.
Tuy nhiên một ngày kia người ta sẽ phóng thích hắn. Ấy là lúc hắn đã
quá già, sức mấy mà xứng áo xứng cơm, thôi thì thôi cũng chiều lòng, cho
mày vô hạn một vòng bước ra. Một chân trời bát ngát tự do! Suốt ba năm
ròng, hắn lần mò từ lều này qua lều nọ, luống cuống van xin được gửi thân
tôi đòi, mỗi ngày mỗi yếu thêm đi, cho đến cuối ngày thứ ba sức kiệt, lực
cùng, nhưng luôn luôn vẫn là ngoan ngoãn, hắn nằm duỗi dài trên mặt cát,
hai mắt mở to. Tôi có thấy những người như thế tại Juby, nằm chết trần
truồng. Người Maure đi bên cạnh trong giờ họ hấp hối, hấp hối kéo dài.
Người Maure chạm vào họ nhưng không tàn nhẫn chi, và bọn trẻ con người
Maure nô giỡn bên cạnh tấm thân tàn u ám, và mỗi bình minh chạy tới
thăm chơi, coi chừng có còn cựa quậy, nhưng không cười cợt kẻ tớ già. Đó
là chuyện tự nhiên, lẽ thường. Không chi lạ. Cũng như bảo: “Anh đã làm
việc giỏi, anh đáng được ngủ rồi, thôi thì hãy ngủ đi”. Lão vẫn nằm dài,
cảm thấy đói, cái đói gây cơn choáng váng, nhưng không cảm thấy nỗi bất
công tàn ác nào đày đọa mình. Lão hòa thân dần dần vào với đất. Mặt trời
thiêu đốt, cõi đất đón vào lòng. Ba mươi năm vất vả, rồi cái quyền được
ngủ yên, cái quyền về với đất.
Người nô lệ đầu tiên gặp tôi, tôi không nghe than vãn gì: ấy bởi rằng
không có ai để trách. Tôi đoán nghe trong hồn gã chút niềm gì như chấp
thuận phiêu diêu, mơ hồ man mác, đó nỗi lòng như của một sơn nhân lạc
rừng, kiệt lực, nằm duỗi thân trên tuyết, cho phiêu bồng tuyết phủ, cho
mộng tưởng về vây. Cái xui tôi bứt rứt, không phải là sự đau khổ của y. Tôi
không tin điều đó. Nhưng trong cái chết một con người, một vũ trụ xa lạ
chết theo, và tôi tự hỏi những hình ảnh nào đã chìm theo thân họ. Những
đồn điền, những cây lá nào của xứ Sénégal, những thành phố trắng vôi, bạc
