đều học được nhiều chữ mới trong những thứ tiếng mà trước kia họ không
biết nói. Thi thoảng, có những gã, khoái chí gấp đôi vì chẳng những trò
chuyện thông đạt được với nhau mà bọn tubốp lại không hay biết gì, nhún
nhảy bật lên va cả đầu vào trần. Cứ thì thào với nhau hàng giờ liền, đám tù
nhân phát triển dần một ý thức âm mưu và huynh đệ mỗi lúc một thêm sâu
sắc. Mặc dầu khác làng, khác bộ lạc, càng ngày họ càng cảm thấy họ không
phải thuộc những dân tộc khác nhau hoặc những địa phương khác nhau.
Bữa sau, khi bọn tubốp đến lùa họ lên boong, đám người bị xiềng
bước đi như trong một cuộc diễu hành. Và khi trở xuống hầm, một số
người biết nhiều thứ tiếng tìm cách đổi được vị trí trong hàng để được
xiềng ở đầu các dãy ván, nhờ đó có thể phiên dịch chuyển tiếp được nhanh
hơn. Bọn tubốp không nhận thấy gì cả, và hoặc là chúng không quan tâm,
hoặc là chúng không thể phân biệt được ai với ai trong đám người bị xiềng.
Những câu hỏi và trả lời bắt đầu lan đi trong hầm tàu. "Chúng ta đang
bị đưa đi đâu thế này?". Một tiếng lào xào chua chát đáp lại "Nào có ai may
mắn trở về để nói cho chúng ta hay!" "Bởi vì họ đã bị ăn thịt tất!" Câu hỏi
"Chúng ta đã ở đây bao lâu rồi?" dấy lên một loạt phỏng đoán lên dần đến
một tuần trăng, cho tới khi nó được phiên dịch cho một người bị xiềng cạnh
một lỗ thông hơi nhỏ nên có thể đếm được những lần trời sáng, anh ta nói
đã được mười tám ngày kể từ khi con xuồng lớn rời bến.
Vì bọn tubốp thỉnh thoảng lại đột nhập với những chậu thức ăn hoặc
những đồ cạo hót, nên có khi chỉ truyền các lời đáp cho một câu hỏi hoặc
một phát ngôn cũng mất cả một ngày. Nhiều người bồn chồn muốn điều tra
xem có ai quen không. "Đây có ai ở làng Barakunda không?" một hôm có
người hỏi vậy và một lúc sau, từ miệng này sang tai kia truyền lại câu trả
lời mừng rỡ: "Có tôi là Jabôn Xala đây!" một hôm Kunta phấn khởi cơ hồ
muốn vỡ tim khi người bạn Uôlôf hối hả thì thầm: "Đây có ai là người làng
Jufurê không?" "Có, Kunta Kintê!" anh đáp lại hổn hền. Phải mất một giờ
sau mới có hồi âm, trong khi đó anh nằm yên, hầu như không dám thở:
