-----
(1)Phong tục bắt vợ của người miền núi Kavkaz.
Tuy nhiên cuộc hôn nhân này cũng không kéo dài được lâu. Lần này
Kesyrt lại làm mọi người hết sức ngạc nhiên: bất chấp phong tục tập quán
của người miền núi, cô tự ý bỏ chồng và quay về nhà mẹ. Không một lời
thuyết phục nào, không một mệnh lệnh nào, không một lời năn nỉ nào có
tác dụng: Trước mặt mọi người, Kesyrt tuyên bố, cô không thể chịu đựng
hơn được nữa cái cơ thể mềm nhũn và bốc mùi của ông già kia. Vậy là
Kesyrt lại trở thành gái góa, và để cố xoa đi nỗi đau, quên đi tất cả, đồng
thời để tự nuôi sống bản thân, cô ra chợ buôn bán.
Ông Baki-Haji đứng khá lâu bên sườn núi, cố nén cơn khó thở. Trước
kia, dạo ông chưa đi tù, những cái dốc thế này đối với ông chỉ là chuyện
vặt, còn bây giờ, không còn sức nữa. “Mình đã già rồi. - Ông cay đắng
nghĩ, - Vào thời trước, cái đồ cặn bã Haron không dám bén mảng tới gần
mình… Còn bây giờ, hắn có bốn thằng con trai lớn, trong khi mình chỉ có
ba đứa con gái… Phải, thời thế đã khác rồi…”
Tâm trạng ông lại càng trở nên nặng nề bởi những ý nghĩ u ám đó,
những giọt mồ hôi lạnh, nhỏ xíu rịn ra trên cái trán hói của ông. Ông lấy
ống tay áo lau mồ hôi, gập người xuống, dựa hẳn vào cây gậy rồi đi tiếp lên
trên.
Sau một mùa đông tuyết rơi dày, dãy hàng rào gỗ ở nghĩa trang trở nên
đen sạm, đôi chỗ sụn xuống đất. Ông Baki-Haji lầm rầm cầu nguyện cho
các linh hồn, và theo bước chân họ, ông chậm rãi mở cánh cổng vẹo vọ ra,
bước đến chỗ các ngôi mộ của dòng họ. Ở đây yên nghỉ các ông cố và cha
của dòng họ Arachaev, cả những người chết già và những người chết trẻ,
chết vì bệnh tật, chết vì kẻ thù, ở đây còn có một cái bia mà không có mộ.
