thưởng. Từ trước, trong con mắt người dân Ấn, Cam-Địa vẫn được coi là vị
anh hùng đã dẫn đầu cuộc tranh đấu ở Nam-Phi, đã chế ngự được tướng
Smuts, kẻ thù của dân Ấn. Những người ái-quốc Ấn đều hy-vọng ở ông một
nhà lãnh-tụ tương lai của phong-trào giải-phóng. Nhất là từ khi giáo sư
Gohhale chết, thì cả nước đều hướng về ông. Thái độ dè dặt của ông làm họ
thất vọng.
Vậy mà chính Cam-Địa sau này lại là người lãnh đạo cho phong-trào
độc-lập ở Ấn.
Đó là chuyện sau. Hãy nói bây giờ thì gia-đình Cam-Địa cùng nhiều
gia-đình các bạn đồng chí của ông, đã rời khỏi Nam-phi về Ấn. Nhóm đồng
chí trước kia ở Phoenix, bây giờ tụ họp ở Chantinikétan, tại một trường học
xứ Bengale, thuộc miền đông Ấn-độ. Trường đó có đặc điểm là được nâng
đỡ bởi nhà thi sĩ Rabindranath Tagore, người đã giật giải Nobel về văn thơ
năm 1913.
Cam-Địa và Tagore sống cùng một thời, và cùng là những người chủ-
xướng phong-trào phục-hưng Ấn-độ hồi đầu thế thứ 20. Nhưng Cam-Địa là
đồng lúa phì nhiêu, mà Tagore là vườn hồng sáng-lạn. Cam-Địa là bàn tay
xây dựng, mà Tagore là người ca ngợi trước năm châu những sự kỳ-ảo của
nền văn-hoá Ấn. Cam-Địa gầy bé quắt queo, vì thân thể bị đoạ-đầy bởi
những tuần chay liên-tiếp. Trái lại, Tagore, thì yêu chuộng sự xa-hoa và có
dáng-điệu phong-nhã hào hùng của một nhà thơ quý-phái. Nhưng cả hai đều
cùng nhau thông cảm bởi một lòng yêu nước và một lòng nhân ái sâu xa.
Tagore đã khóc mà ví tổ quốc như một kẻ đi tìm ở những đống rác-rưởi các
nước vất ra, một vài thức đồ đáng cứu-vãn khỏi sự mục-nát dơ-bẩn. Và ông
cầu-nguyện cho tất cả các dân-tộc trên thế-giới này hoà-hợp với nhau trong
một tình thương vô tận.
Tagore và Cam-Địa, hai bậc vĩ-nhân của Ấn-độ trong nửa thế kỷ đầu
ngày nay, đối với nhau bao giờ cũng một lòng sùng-kính. Chính Tagore là
người đầu tiên suy-tôn Cam-Địa làm Thánh (Mahâtmâ). Ông nói : « Đó là
một tâm hồn cao-thượng ẩn trong manh áo rách ». Cam-Địa thì tôn Tagore
là « người chiến-sĩ tiền-phong ». Nhưng hai ông vẫn thường đối-lập nhau
