trào quần chúng nhân dân... và chính vì vậy mà Na-pô-lê-ông đã khư khư
giữ địa vị hoàng đế, không muốn hạ mình xuống địa vị một kẻ chịu thỏa
hiệp ( ê-đu-a Đơ-ri-ôn. Sự sụp đổ của đế chế, Pa-ri, 1927, tr. 27-28.)
Trong cái ngày tháng 10 đó ở cung điện Pê-tơ-rốp-xcôi-e, ngày mà
Na-pô-lê-ông cân nhắc xem có nên ban hành một sắc lệnh giải phóng nông
nô hay không, một cuộc đấu tranh nội tại mãnh liệt đã diễn ra trong con
người Na-pô-lê-ông. Đối với viên tướng 25 tuổi, con người bạn của Ô-guy-
xtanh Rô-be-xpi-e, đối với người cùng đảng của Mắc-xi-mi-liêng, và cho
đến cả về sau này nữa, đối với tác giả của bộ luật Na-pô-lê-ông, vấn đề có
nên để nông dân rơi vào tay bọn chúa đất tàn bạo Si-ti-cốp (D. I. Saltykova,
một mụ đại địa chủ mà tên tuổi đã trở thành tượng trưng cho sự man rợ, vô
nhân đạo của bọn chúa đất đối với nông nô. (Chú thích của Ban biên tập
Nhà xuất bản Ngoại văn Mát-xcơ-va). nam hoặc nữ hay không đã được
quyết định không một chút do dự. Na-pô-lê-ông hoàn toàn biết rõ rằng chế
độ nông nô Nga giống chế độ nô lệ của người da đen nhiều hơn là chế độ
nông nô trong bất cứ một nước chuyên chế và phong kiến nào ở châu Âu đã
bị Na-pô-lê-ông đánh đổ, vì Na-pô-lê-ông đã nuôi dưỡng ở đất nước Nga
một đàn nhung nhúc những gián điệp nên đã có toàn bộ tin tức đầy đủ và
khác nhau về nước Nga. Nhưng từ lâu, viên tướng của cách mạng đã không
còn là con người đang đi đi lại lại trong các phòng tại cung điện Pê-tơ-rốp-
xcôi-e, đắm chìm trong những chuỗi suy tưởng giữa sự quan sát lấm lét của
bọn sĩ quan hầu cận, đã là Đức bệ hạ Na-pô-lê-ông mang ơn Đức Chúa Trời
mà trở thành hoàng đế của người Pháp thành vua nước ý, thành tên chúa
đất thực thụ và thủ lĩnh của toàn lục địa châu Âu, thành con rể của hoàng
đế nước áo, thành kẻ đã đưa lên máy chém hoặc đã giết hại trong các ngục
tối hoặc đưa đi đày biết bao nhiêu người, những người mà chỉ khi còn thời
vận cũng đã là bạn bè của anh em Mắc-xi-mi-liêng và đã có can đảm trung
thành với lòng tin của họ.
Việc giải phóng nông dân bằng một sắc lệnh của Na-pô-lê-ông được
thi hành trong tất cả các địa phương của quân đội Na-pô-lê-ông chiếm
đóng, và nếu tin này mà được lan rộng trong khắp quân đội Nga, gồm
những nông nô bị chỉ huy bằng roi vọt, thì, theo như một số người thân cận
