mình ở Pa-ri là cần thiết. Thoạt tiên là ở Đô-rô-gô-bu-giê, rồi ngày 9 tháng
11, khi đến Xmô-len, Na-pô-lê-ông được biết là Chít-sa-gốp, cầm đầu đạo
quân của miền Nam nước Nga từ Thổ Nhĩ Kỳ về, đang cấp tốc hành quân
tiến về Bê-rê-di-na. Na-pô-lê-ông cũng được tin là quân đoàn của hoàng
thân ơ-gien bị tổn thất nặng trong những cuộc giao chiến nhỏ với quân Cô-
dắc, và cuối cùng, được biết rằng Vi-tép đã bị những phân đội của quân
đoàn Vít-ghen-stai chiếm đóng. Na-pô-lê-ông không thể tính đến việc dừng
lại ở Xmô-len nữa: phải vượt qua Bê-rê-di-na trước khi quân Nga chặn
đường, nếu không Na-pô-lê-ông và tàn quân sẽ nguy cơ bị bắt làm tù binh.
Trời ngay càng rét dữ. Ngay khi vừa ra khỏi Xmô-len, binh lính đã suy
yếu mệt mỏi đến nỗi gục xuống không dậy được nữa và đành chịu chết
cóng tại chỗ. Suốt dọc đường, xác chết ngổn ngang. Do một sự sơ suất tai
hại, khi rời khỏi Mát-xcơ-va họ đã không trang bị quần áo rét. Họ phải bỏ
lại một phần lớn khí tài, xe cộ, một số pháo, có những đội kỵ binh phải đi
bộ hoàn toàn vì ngựa chết như ruồi.
Với khí thế anh dũng ngày càng tăng, quân du kích và quân Cô-dắc
lăn xả vào quân hậu vệ và những toán quân Pháp đi rớt lại sau. Khi rút khỏi
Mát-xcơ-va, Na-pô-lê-ông có 10 vạn quân nhưng khi rời Xmô-len thì chỉ
còn lại không đầy 3 vạn 6 nghìn người, chưa kể vài nghìn binh lính đi rớt
lại sau dần dần đã bắt kịp. Lúc này, Na-pô-lê-ông phải dùng đến biện pháp
mà khi rút khỏi Mát-xcơ-va ông ta không định dùng: hạ lệnh đốt hết xe cộ
và quân trang, quân dụng để kéo pháo. Ngày 16 tháng 11, quân Nga tiến
công quân đoàn ơ-gien đơ Bô-hác-ne ở Crát-xnô-e và gây cho nó những tổn
thất nặng nề. Ngày hôm sau, cuộc chiến đấu lại tiếp diễn. Quân Pháp bị
đánh lui, hai ngày ấy bị thiệt mất chừng 1 vạn 4 nghìn, trong số đó có 5
nghìn vừa bị chết và bị thương; số còn lại đã hạ khí giới đầu hàng. Nhưng
trận Cra-xnô-e không phải đến đó đã kết thúc. Nây, bị cắt đứt khỏi quân
chủ lực và bị tổn thất nặng nề (7 nghìn quân nay chỉ còn có hơn 3 nghìn),
đã bị quân của Cu-tu-dốp đuổi dồn về đến sông Đơ-ni-ép. Trong đêm tối,
Nây đã vượt qua được sông ở về phía bắc Cra-xnô-e trên một lớp băng
mỏng manh, binh lính bị thụt băng và chết đuối. Nây dẫn đầu một dúm
quân còn lại, đã về thoát với đại quân ở Oóc-xa.
