quyết định đưa giáo hoàng về La Mã, cho Phéc-đi-nan, vua nước Tây Ban
Nha, bị cầm tù từ năm năm nay, được trở về nước.
Đã phải tổn thất 12 vạn rưỡi người của cả hai bên ở Lai-xích và nhất là
đã phải có cuộc rút lui sau lần tàn sát rùng rợn như vậy, Na-pô-lê-ông mới
hiểu được rằng một trận đánh lớn không thể cứu vãn tất cả những gì đã xảy
ra, không thể xoá nhoà hình ảnh Bô-rô-đi-nô, đám cháy thành Mát-xcơ-va,
đại quân bị chôn vùi trong tuyết, sự phản bội của nước Phổ, nước áo, xứ
Xắc-xơ, xứ Ba-vi-e, vương quốc Vét-xpha-li, không thể thanh toán những
hậu quả của trận Lai-xích, không thể giải quyết cuộc chiến tranh mà nhân
dân Tây Ban Nha đang đương đầu, và đánh bật Oen-linh-tơn cùng quân
Anh ra biển. Mãi đến tận tháng 6, tháng 8, tháng 8 của cái năm 1813 khủng
khiếp ấy, khi hỏi Mét-te-ních đã nhận bao nhiêu tiền của người Anh, Na-
pô-lê-ông vẫn còn có thể giậm chận, đùng đùng nạt nộ, lăng mạ hoàng đế
áo Phran-xơ, khiêu khích nước áo, phá vỡ các cuộc đàm phán hòa bình, chỉ
nghĩ đến phải nhượng lại miền I-ly-ri ở phía nam hoặc những thành phố
đồng minh thương nghiệp ở miền tây- bắc nước Đức mà đã nổi khùng lên;
Na-pô-lê-ông vẫn có thể tiếp tục thiêu đốt hàng hoá Anh bị tịch thu, bắn
giết những thượng nghị sĩ của thành phố Hăm-bua, nói tó lại là Na-pô-lê-
ông vẫn có thể tiếp tục xử sự tuồng như năm 1812 ông ta đã chiến thắng
quân Nga trở về, và tuồng như vào năm 1813 vấn đề chỉ là trừng phạt nước
Phổ dấy nghĩa. Nhưng sau trận Lai-xích, khi về đến gần biên giới nước
Pháp cũ, đằng sau là quân địch đông như kiến cỏ đang bám gót, Na-pô-lê-
ông thấy cần phải xét lại tất cả tư tưởng chính trị của mình. Nước Pháp
đang bị đe dọa xâm lược, phải bảo vệ lấy lãnh thổ của nó.
Trước khi tới sông Ranh, ngày 30 tháng 10, ở Ha-nau, Na-pô-lê-ông
còn phải dùng vũ khí với người Ba-vi-e và người áo, trước đây là đồng
minh với ông, để mở đường máu, và ngày 2 tháng 11 năm 1813 khi tới
May-ăng-xơ ông hoàng đế chỉ còn 4 vạn quân có thể chiến đấu được. Theo
sau họ là một bầy người bị tước mất vũ khí, kiệt sức và ốm yếu ùa vào
thành phố, họ là những người không đáng kể đến nữa, mặc dầu họ vẫn có
tên trong những bản báo cáo thực lực quân số.
