Mác và ăng-ghen đã sống là hai thời kỳ đế chính thứ hai nhưng chắc
chắn là hai ông đã chẳng cần đến cái kinh nghiệm sống phũ phàng đó mới
thấu hiểu được chủ nghĩa Bô-na-pác- trong những điều kiện bắt nguồn từ
sự bành trướng nhanh chóng của chủ nghĩa tư bản vào thế kỷ thứ XIX- với
tư cách là một chế độ chính trị đối nội và đối ngoại, chỉ có thể là phản
động, bằng sự lừa bịp quần chúng một cách có hệ thống và, trong trường
hợp cần thiết bằng những hành động quân sự phiêu lưu mạo hiểm.
Trong lĩnh vực đối thoại, những khát vọng xâm lược, đế quốc chủ
nghĩa, do quyền lợi của giai cấp đại tư sản Pháp xui khiến đã thúc đẩy Na-
po-lê-ông chống lại Châu Âu, các cái xã hội nửa phong kiến đang ran rã ấy
đã không thể kháng cự được một cách có hiệu lực những trận tiến công đầu
tiên của mình. Đồng thời, ách đô hộ của Na-po-lê-ông tròng vào cổ các dân
tộc bị chinh phục đã khách đọng làm sóng giải phóng dân tộc, còn như
những ngọn đòn mà Na-po-lê-ông giàng vào nền kinh tế nước Anh thì đã
góp phần nhóm thổi ngọn lửa cách mạng bùng lên một cách vững bền ngay
trong lòng giai cấp thợ thuyền Anh.
Lý luận và thực tiễn của Na-po-lê-ông về chiến tranh đã đóng vai trò
lớn lao trong việc huỷ diệt chế độ phòng kiến chuyên chế xây dựng trên chế
độ nông nô đang thống trị Châu Âu hồi đó. Lý luận và thực tiễn ấy đã tạo ra
những phương tiện mà Na-po-lê-ông đã biết lợi dụng một cách tài tình.
Không phải Na-po-lê-ông mà chính là cách mạng đã đem lại khả năng thực
hiện và đã đẻ ra những cuộc chiến đấu cường tập, chiến thuật độ hình phân
tán kết hợp với việc sử dụng những trung độ mật tập, quy mô tổ chức
những đạo quân khổng lồ gồm những binh sĩ có ý thức, những nguyên tắc
mới trong việc tuyển binh; nhưng cũng lại chính Na-po-lê-ông, chứ không
phải người nào khácách mạng, đã chứng minh rằng người ta có thể sử dụng
tất cả những cái đó như thế nào, với những kết quả như thế nào, và Ang-
ghen từng nghiên cứu kỹ lưỡng các chiến dịch của Na-po-lê-ông đã xác
nhận rằng Na-po-lê-ông đã là người đầu tiên dậy cách hiểu, cách nắm chắc,
nói gọn lại là cách thấy triệt tất cả những sự biến hoá ấy. Trong lĩnh vực
chiến tranh, thời đó, không ai sánh được với Na-po-lê-ông và ông đã vĩ đạo
hơn hẳn so với các lĩnh vực hoạt động khác của ông.
