Các phân loại thứ tư do những người Tây Tạng thực hiện, trong đó loại cuối cùng là
tantra Vô thượng, hình như đã được áp đặt vào một thực tiễn phức tạp hơn đã tồn tại ở
Ấn Độ
(159)
. Tantra này hoà nhập vào ít nhất hai loại tantra, mà theo nguồn gốc xuất
phát rõ ràng ta thấy cả hai như đã choán chỗ và thay thế một cách liên tục các tantras
trước đó. Loại đầu tiên có các tantras yogottara, hay còn gọi là các tantras hợp nhất
cao cấp hơn' cũng được mô tả như là 'các tantra thân phụ' hay tiếng Pàli gọi là upaya
tantras, các tantra này chỉ liên quan đến chủ yếu đến việc thờ tự Phật Aksobhya và
hôn thê của ngài là bồ tát Mamaki, sử dụng đến tưởng tượng và nghi thức giao cấu.
Việc thực hành các xâu chuỗi lời dạy yogattara, và nhiều tantras tiếp theo đó, được
mô tả thuộc loại phi nhị nguyên, hiểu theo nghĩa các tantra này bắt buộc phải có tính
ưu việt có cân nhắc cẩn thận đối với các thông lệ xã hội và tôn giáo liên quan đến
những đặc tính nước đôi được phép hay cấm cản thực hiện đó. Gồm có cả các
tantra Guhyasamaja có từ thế kỷ thứ VIII.
Có một loạt các tantras khác thế chỗ cho Tantras Yogottara, xuất hiện vào cuối thế kỷ
thứ VIII, tự cho là đối nghịch lại với các 'tantra mẹ' hay là tantra prajna. Những
tantras này vẫn qui tụ vào việc thờ cúng Bồ Tát Aksobhya, nhưng Bồ tát này lại được
sùng bái đặc biệt dưới dạng tức giận (gọi là herukas) đối với vác phu thê, và được đi
kèm theo với hàng loạt đoàn tuỳ tùng gọi là Đồ-cát-ni (dakinis). Vị Bồ Tát này thường
được thấy xuất hiện nơi giàn hoả thiêu. Nhìn chung các nhân vật nữ giới thường cũng
quan trọng như các nhân vật nam giới trong các tantra này, nếu ta không muốn nói là
có phần hơn nữa là đàng khác, và điều này được phản ánh trong việc sử dụng các tên
gọi thuộc loại này đó là: yogini tantra. Các tantra này cũng được gọi với tên
là yoganuttara- hay là các tantra yoganiruttara, có nghĩa là 'các tantra hoà hợp tuyệt
đối'. Tantra đầu tiên thuộc loại này có tên là tantra Samvara, được dịch sang tiếng
Tây Tạng vào thế kỷ thứ VIII. Một số khác thuộc loại này, như Tantra Hevajra.
Tantra Samvarodaya, và Tantra Candamatharosana. Hình như mới thấy xuất hiện
vào thế kỷ thứ X. Tantra Candamatharosana (xuất hiện ở thế kỷ thứ XI) đôi khi được
xếp vào loại tantra advaya hay tantra'phi kép' đã thế chỗ cho toàn bộ những loại tantra
trước đó.
Những nét tương đồng giữa các nhân vật trong tantra yogini và các nhân vật trong
tantra Saivite đã được nhận ra từ rất lâu, nhưng điều này chỉ được xác minh gần đây
thôi đó là chắc chắn một số tantra yogini đã được sao chép lại một số tantra Saivite và
một nhà biên soạn Phật tử
(160)
đã sửa chữa lại đôi chút cho hợp với những mục tiêu
Phật giáo. Chứng cớ bản văn này được củng cố bằng những nét tương đồng rất quen
thuộc nơi các nghi thức và cách mô tả bằng tranh ảnh. Không muốn đề cập chi tiết đến
một tantra cao cấp hơn lại mang đặc tính phi Phật giáo. Vì ta luôn thấy một phần
truyền thống Phật giáo có liên quan chặt chẽ với các vị thần linh xuất phát nơi truyền
thống các tôn giáo khác. Và các vị thần linh này đã được biến đổi đôi chút để bổ sung
thêm hay nhằm phục vụ những mục đích thần học trong Phật giáo.
