Chu Doãn Trĩ
Tự là Viễn Phu, người huyện Đông Ngàn tỉnh Bắc Ninh, bố là Doãn Mại đỗ
tiến sĩ cập đệ đời Lê Cảnh Hưng (Hiến Tông hoàng đê) làm đến Tham
chính ở Hải Dương. Doãn Trĩ lúc nhỏ mồ côi cha, theo học Lập trai
Nguyễn Quý Thích (c lẽ nguyên bản khắc nhầm, chính là Phạm Quý
Thích). Bỏ học khoa cử số chí đọc sách, làm thơ cổ văn, đem con em ra sức
làm ruộng làm vườn, không cầu cạnh tiến đạt. Tới trung niên lại tập sách
thuốc và nói: "ta xem quyển Nội kinh có nói: âm dương là tinh vi cho tính
mệnh, thủy hỏa là ly hợp của nguyên lưu. Đó là phát những điều mà nhà
nho ta chưa phát, hết lòng ta, cứu cấp người, sao lại không làm". Nên ngày
thường làng xóm đều phục là sẵn lòng làm việc nên làm. Đầu năm Thiệu
Trị (1841) xuống chiếu cho đề cử những người đi di dật thú thần mà có
tiếng tâu lên, khi cho đòi tới, cố xin từ, được vua ban dê rượu và cho theo
chí hướng, lúc chết 72 tuổi.
Doãn Trĩ tự hiệu là Tạ Hiên, có trước tác những tập "Tạ Hiên thi văn".
Nguyễn Văn Siêu ở huyện Thọ Xương có làm bài hành trạng cho rằng:
"Viễn Phu trước hết được thầy dạy, sau tự cố sức làm, yên lặng tìm tòi,
trong ngoài như một, không phải qua người hướng đạo, rồi theo ý nghĩa mà
làm được giỏi như thế ư!" Thức giả cho lời nói là phải. Trong năm Tự Đức,
nội các Nguyễn Tư Giản ghi chép những bài thơ dâng lên và tâu nói: "Thơ
Doãn Trĩ về cận thể còn non nớt bình thường, về cổ thi ý điệu cao khiết. Vì
là người xuềnh xoàng quê mùa điềm đạm, từ khi 15 tuổi đến lúc bạc đầu
không có khuyết điểm. Lại xử lý theo nghĩa lý giữ ước lễ ngoài ra không có
cầu cạnh, mà tiếp nhân thời khiêm tốn hoà nhã cùng mọi việc không có
cạnh tranh''. Lại nói: "Nghe lời nói, xem động tĩnh, khiến người nóng phải
nguôi, người kiêu căng phải bình, thực là ẩn dật không xa người thân, trinh
tín không dứt thế tục, có vẻ ngay thẳng cẩn thận, rõ ra bậc ẩn quân tử như
Bỉnh Nguyên đời Đông Hán". Được sĩ phu bàn bạc suy tôn là như thế! Sau
khi Doãn Trĩ chết, xem lời văn phần nhiều tản dật, nay quyển thi văn nhiều
người còn giữ.
