5) Sự thể nhập Niết bàn trong giờ phút cuối cùng, sự diệt tận khổ đau, sự
chứng nhập vô dư y Niết bàn.
6) Sự thể nhập Niết bàn đối với từng phiền não mà tự mình không thể nào
phát sanh đời này hay đời khác; một thánh quả chưa hoàn toàn do thiền
định chứng nhập.
Giáo sư Poussin đã cố gắng nêu rõ Niết bàn của các Phật tử nguyên thủy
không phải hư vô, đoạn diệt. Chính là một trạng thái có thể so sánh với
Thiên đường của cư sĩ, nhưng thoát khỏi ý niệm một đời sống ở Thiên
đường, nghĩa là không giống với đời sống ở Thiên đường, trạng thái ấy
vĩnh cửu (dhruva), tịnh lạc, nhưng không có cả cảm thọ hạnh phúc. Trạng
thái vượt ngoài thiện ác, một trạng thái tịnh lạc do các vị Thánh chứng
được ở đời này khi những vị này chứng Diệt Thọ Tưởng Ðịnh. Trong trạng
thái này, vì các thọ tưởng đều dừng nghĩ, các vị Thánh chỉ cảm nhận, ngang
qua thân thể, một tịnh lạc hoàn toàn. Tuy vậy giáo sư ngừa trước chúng ta
đừng xem trạng thái tịnh lạc tối thượng ấy với Parabrahma của Vệ đàn đà.
Các Phật tử chưa đề cập đến quan điểm này. Lý do của ông có quan điểm
này phần lớn là vì các Phật tử nguyên thủy không mấy quan tâm về những
biện luận siêu hình mà chỉ chú tâm về các thần thoại. Do vậy, quan niệm về
Niết bàn của các Phật tử nguyên thủy không có tánh cách siêu hình mà chỉ
là một sự phát triển cùng tột của quan niệm Thiên đường.
Quan điểm của giáo sư Stcherbatsky về Niết bàn
Giáo sư Stcherbatsky cực lực phản đối quan điểm của giáo sư Poussin cho
rằng Niết bàn là một trạng thái tột cùng có thể tưởng tượng được, quan
điểm này được gợi ý bởi danh từ Amatapadam (bất tử) thường dùng để tả
Niết bàn và bởi những đoạn mô tả Niết bàn trong tập Milandapanhà và các
tập Nikàya. Giáo sư Stcherbatsky không tìm hiểu những đoạn sai khác
trong ba Tạng và các tập khác, những đoạn đã ảnh hưởng chi phối kết luận
của giáo sư Poussin. Từ nơi tập "Quan niệm về Niết bàn" và tập sách sớm
hơn của giáo sư về "Quan điểm Trung đạo của Phật giáo", hình như giáo sư
