điển Pàli" và sự đề cập của giáo sư Keith về những đoạn văn hay bài kinh
trong các tập Nikàya xác nhận lý do chánh đáng có những quan điểm như
vậy. Hai sự kiện này làm giáo sư Stcherbatsky giật mình và chống với hai
sự kiện này, không dựa trên một dẫn chứng uy tín vào hay trích đăng một
đoạn văn nào, giáo sư cho rằng "không thể nào chấp nhận Tiểu thừa Phật
giáo là một hệ thống Advaida (Bất nhị) và sẽ đi quá xa nếu thấy 'cả toàn bộ
Bát nhã Ba-la-mật' trong tập Majjhima Nikàya".
Nay chúng ta đã tuyên bố ý kiến các nhà giải thích tối hậu quan điểm Phật
giáo về Niết bàn, chúng ta sẽ nghiên cứu một vài quan điểm dựa trên những
bằng chứng tìm thấy trong các tác phẩm Pàli.
Diệt Thọ Tưởng Ðịnh có phải là tiền vị của Niết bàn?
Thật là kỳ lạ, cả hai giáo sư, Stcherbatsky và Poussin, đều cố gắng xây
dựng quan điểm về Niết bàn dựa trên trạng thái tịnh lạc do một vị Du già
chứng được trong thiền định cao nhất của mình. Cả hai đều đồng ý rằng
trạng thái tịnh lạc ấy là mục đích mà gần tất cả vị Thánh, gồm cả các vị A-
la-hán hướng đến. Theo giáo sư Stcherbatsky, Niết bàn là trạng thái tịnh lạc
cao quý nhất có thể tưởng tượng, và do vậy là một trạng thái không có dấu
vết gì của nhận thức, một đọan diệt tuyệt đối về sự sống. Còn giáo sư
Poussin thì xem là một trạng thái mà tâm thức (citta) không họat động,
nhưng toàn thân đều thấm nhuần một cảm giác tịnh lạc; tâm thức vì không
hoạt động nên không cảm được lạc thọ.
Giáo sư có những quan điểm trên, phần lớn dựa vào những lời tuyên bố của
các vị Thánh trong tập Udàna, Theragàthà Therigàthà. Theo ý tôi, quan
điểm của giáo sư về Niết bàn Tiểu thừa là một hình thức phóng đại của cảm
giác tịnh lạc mà các vị Thánh chứng được trong thiền thứ hai và thiền thứ
ba. Các tập Nikàya thường nói đến cảm giác tịnh lạc trong thiền thứ hai,
thứ ba giống như cảm giác của một người mà thân thể được một người hầu
tắm tinh luyện dùng bột mịn thoa khắp thân mình. Nhưng các tập Nikàya
không nói đến cảm giác của một vị Thánh trong trạng thái Niết bàn. Giáo
