(santa) và vô úy (akuto bhaya). Chính là trạng thái hạnh phúc tối thượng
(amata). Phương diện luân lý về Niết bàn quá hấp dẫn đối với các tác giả
Phật giáo đến nỗi các vị này viết nhiều tác phẩm văn học tuyệt diệu để diễn
tả và tán thán trạng thái Niết bàn.
2/- Tâm lý. Nhiều học giả bàn đến phương diện tâm lý của Niết bàn nhưng
chưa nhấn mạnh vừa đủ về ý nghĩa của phương diện này. Phương diện này
về Niết bàn thường được các đoạn văn trong các tập Nikàyas, nói về các
thiền định hay con đường tu tập thiền định, đề cập đến. Mục đích các thiền
định là hướng dẫn tâm tư vào một trạng thái không còn dục lạc thế gian và
đau khổ. Mục đích này đạt được bằng cách giải thoát tâm trí ra ngoài mọi
vấn đề thế tục. Chính nhờ các thiền định để đạt được trạng thái này vàthiền
định cao nhất là Diệt Thọ Tưởng Ðịnh. Từ những luận bàn trước đây về
thiền định cao nhất, rõ ràng Niết bàn tức là Diệt Thọ Tưởng Ðịnh, miễn
rằng vị đệ tử phải vâng theo những điều kiện khác cần thiết cho A-la-hán
quả. Trong khi chúng tôi trình bày về các giới (dhàtu) sai khác, chúng ta
thấy rằng một vị tu hành trong Sơ thiền về mặt tâm lý khởi lên ngang hàng
với chúng sanh sống trong sắc giới Phạm thiên, rồi dần dần lên cao và phát
triển một trạng thái tâm linh ngang hàng với các chúng sanh ở cõi Phi
tưởng phi phi tưởng xứ - giới cao nhất trong ba giới. Vị này chứng được
năm thắng trí (abhinnà), nghĩa là Thần túc thông (iddhividha), như lên thăm
cõi Phạm thiên, Thiên nhĩ thông (dibbasota) và Thiên nhãn thông
(dibbacakkhu), Tha tâm thông (paracittavijànana) và Túc mạng thông
(pubbenivàsànussati). Theo quan điểm Phật giáo, một vị tu hành có thể
chứng cõi thiền cao cho đến thiền thứ tám (phi tưởng phi phi tưởng xứ), có
thể có thần thông như các thiên thần ở cõi Phạm thiên vô sắc giới. Trạng
thái Niết bàn còn cao hơn, vị này còn phải lên cao hơn và chứng Diệt Thọ
Tưởng Ðịnh, ở đây tâm thức của vị này ngưng hoạt động và do vậy không
có tưởng và thọ. Nay vị này xứng đáng ở trong Apariyàpanndhàtu hay
Lokuttaradhàtu (siêu thế giới). Trong khi ở trong định này, vị tu hành có
một tiền vị về Niết bàn mà rồi vị này sẽ được hưởng mãi mãi. Vị này chứng
được thắng trí thứ sáu, tức lậu tận thông (àsavakhayanàna) nghĩa là trí nhận
