biết sự đoạn diệt các lậu hoặc và sự giác ngộ giải thoát tiếp nối theo. Những
căn tâm của vị này trở thành sáng suốt rõ ràng và vị này trong một sát-na,
biết được tất cả sự gì xảy ra xung quanh mình. Vị này đã giác ngộ hoàn
toàn, nghĩa là chánh đẳng chánh giác.
3/- Siêu hình. Phương diện siêu hình của Niết bàn trình bày những khó
khăn lớn nhất cho người học Phật giáo và là nguồn gốc của nhiều cuộc
tranh luận. Trong các tập Nikàya, có vô số danh từ và đoạn văn siêu hình để
diễn tả Niết bàn và chấp nhận một sự giải thích siêu hình. Ðoạn văn có
tiếng trong tập Itivuttaka (tr.37) viết như sạu "Atthi, bhikkhave, abhùtam
akatam asankhatam" (này các Tỷ kheo, có cái bất sanh, bất tạo tác, vô vi).
Câu này nêu rõ các Phật tử nguyên thủy không xem Niết bàn như đoạn diệt
mà là một cái gì tích cực, nhưng vô biên và không thể diễn tả như hư
không. Niết bàn được gọi là một dhàtu (giới), ra ngoài ba giới (dục, sắc, vô
sắc giới) và được gọi là Aparyàpanna hay Lokuttaradhàtu (siêu thế giới).
Chính là một trạng thái cần phải chứng ngộ (sacchikàtabba), tự mình tự
chứng với mình (paccattam vedittabbo vinnùhi). Trạng thái này nhất vị
(ekarasa) và trong ấy không có cá nhân. Giống như sự biến mất của một
ngọn lửa trong đời sống vô cùng của thế giới vô biên.
Một vài đoạn trong tập Dìgha và Majjhima Nikàya, trong ấy Niết bàn được
so sánh với tâm thức vô biên (ananta vinnàna), không được các đoạn khác
trong cùng tác phẩm ủng hộ, những đoạn giải thích về Niết bàn trong
trường hợp này. Ðiều chúng ta có thể nói là những đoạn ấy được ghép vào
sau trong khi tập Samyutta Nikàya đang được kiết tập . Trong đoạn tả
Vakkali chết với apatitthitavinnàna chứ không với patisandhi vinnàna, nêu
rõ thức của vị A-la-hán từ trần và hòa đồng với một thức vô biên trường
cửu. Hình như đây là một tiên hiệu của phái Duy thức học sau này, nhưng
chúng ta không thể phủ nhận sự hiện diện của chiều tư tưởng này trong các
vị Phật tử nguyên thủy. Một quan điểm đúng đắn về Niết bàn có thể là một
trạng thái vượt ngoài giới vức lời nói và tư tưởng và chỉ riêng tự mình
chứng ngộ được mà thôi.
