[3a]
Lê Văn Hưu nói: Trưng Trắc, Trưng Nhị là đàn bà, hô một tiếng mà
các quận Cửu Chân, Nhật Nam, Hợp Phố, cùng 65 thành ở Lĩnh Ngoại đều
hưởng ứng, việc dựng nước xưng vương dễ như trở bàn tay, có thể thấy
hình thế đất Việt ta đủ dựng được nghiệp bá vương. Tiếc rằng nối sau họ
Triệu cho đến trước họ Ngô, trong khoảng hơn nghìn năm, bọn đàn ông chỉ
cúi đầu bó tay, làm tôi tớ cho người phương Bắc, há chẳng xấu hổ với hai
chị em họ Trưng là đàn bà hay sao? Ôi ! Có thể gọi là tự vứt bỏ mình vậy.
Trở lên là Trưng Nữ Vương, bắt đầu từ năm Canh Tý đến năm Nhâm Dần
thì hết, tất cả 3 năm [40-42].
Kỷ Thuộc Đông Hán
Quý Mão, [Trưng Vương, năm thứ 4], [43], (Hán Kiến Vũ năm thứ 19).
Mùa xuân, tháng giêng, Trưng Nữ Vương cùng em gái là Nhị chống cự lại
với quân nhà Hán, [3b] thế cô, đều thua chết. Mã Viện đuổi theo đánh quân
còn sót là bọn Đô Dương. Đến huyện Cư Phong thì [bọn Đô Dương] đầu
hàng, [Viện] bèn dựng cột đồng làm giới hạn cuối cùng của nhà Hán. (Cột
đồng tương truyền ở trên động Cổ Lâu
68
châu Khâm. Viện có câu thề: "Cột
đồng gãy thì Giao Châu diệt". Người Việt ta đi qua dưới cột ấy, thường lấy
đá chất vào, thành như gò đống, vì sợ cột ấy gãy. Mã Tổng nhà Đường lại
dựng hai cột đồng ở chỗ cũ của nhà Hán ghi công đức của Mã Viện để tỏ ra
mình là dòng dõi của Phục Ba, nay chưa rõ ở chỗ nào. Hai sông Tả Giang,
Hữu Giang mỗi nơi có một cột). Viện thấy huyện Tây Vu có 3 vạn 3 nghìn
hộ, xin chia làm hai huyện Phong Kê và Vọng Hải, vua Hán nghe theo.
Viện lại đắp thành Kiển Giang ở huyện Phong Khê. Thành đắp tròn như
hình cái kén, cho nên lấy [chữ Kiển]
69
làm tên. Nước Việt ta lại thuộc vào
nhà Hán. Ba năm sau, Viện trở về. Người địa phương thương mến Trưng
Nữ Vương, làm đền thờ phụng (đền ở xã Hát Giang, huyện Phúc Lộc
70
, ở
đất cũ thành Phiên Ngung cũng có).
Sử thần Ngô Sĩ Liên nói: Họ Trưng giận thái thú nhà Hán bạo ngược, vung
tay hô một tiếng mà [4a] quốc thống nước ta cơ hồ được khôi phục, khí
khái anh hùng há chỉ lúc sống dựng nước xưng vương, mà sau khi chết còn
có thể chống ngăn tai họa. Phàm gặp những việc tai ương hạn lụt, đến cầu
