của cả dân tộc đấy. Cái thói kiêu ngạo cộng sản, chữ dùng của Lênin, phải
bỏ ngay. Phải biết tri âm tất cả các lý thuyết. Còn đây, hãy xem mình chơi
chữ. Lẻ bốn chục xuân xanh. nhìn sắc tóc, mới hay mình lắm bạc. Chẵn hai
bàn tay trắng, thấy màu da, đừng nghĩ tớ không vàng. Chưa hết. Nợ chất
xám chưa đền mà tóc trắng. Số đào hoa toàn gặp những cơn đen. Mấy trăm
bài thơ, trong cuốn sổ tay dày dặn này, có một bài làm hộ ông trung tá để
ông này chúc thọ mẹ ông đại tá nông dân khi bà cụ bảy chục tuổi mà mình
đã đọc cho Kha nghe, không thể là xoàng cả.
Ha! Ở đây chỉ có hai cái thân phận cô đơn mang chí lớn, cỡ Khuất
Nguyên, Nguyễn Trãi, có thể chia cho nhau cả cuộc đời, cứ nghêu ngao đi,
chẳng có gì mà phải giữ gìn. Đây là vương quốc của tự do, tự nhiên. Chung
quy sự phát triển là quy luật, là tự nhiên. Kẻ nào gần với tự nhiên kẻ ấy gần
chân lý. Chúng ta đều đứng trên một nền là sự chưa biết. Cách mạng là
hành động tìm tòi. Sau hai mươi năm trời trải nghiệm bằng chính mình. Tự
có thể nói như thế. Nhưng, buồn thay, chỉ nói được trên căn gác xép này và
với Kha thôi. Ở đây có thể nói hết ý nghĩ của mình. Có thể khen Paxternắc,
Stenbéc, Henrich Bôn. Có thể chê cả Đốt. Có lẽ hợp với dân mình, Đốt chỉ
có cái Chàng Ngốc. Ôi, thương thay chàng bá tước Mưxki giữa những kẻ
đồi bại, tồi tệ như gã lái buôn Rôgôrin, gã quý tộc Tôxki, viên thư ký Ganin
và lão tướng Êpanxin. Kha ơi, ở đây không có tên cơ hội. Không có mật vụ.
Không có thằng nào sau khi mình dạy xong mấy truyện tiếu lâm, đi báo cáo
công an là mình xỏ xiên lãnh đạo. Rồi công an cùng lãnh đạo đóng đinh câu
rút cho mình là tên bạch vệ, tên xét lại, là kẻ vô chính trị, truyền bá những
quan niệm phản động, khi dậy thơ Bà Huyện Thanh Quan và Văn tế thập
loại chúng sinh. Kha ơi, mấ chục năm cách mạng thành tựu lớn lắm, nhưng
oan khổ cũng nhiều lắm. Trăm năm trong cõi người ta, dịch như Thuật, gần
với nghĩa Nhân sinh bách tuế vi kỳ là sai. Phải dịch là De tout temps, parmi
les hommes. Trong cõi người, parmi les hommes, còn nhiều ngộ nhận, còn
nhiều điều chưa thấu suốt lắm, Kha ơi.
Kha nói:
