lên bục ông thầy tuần vài ba buổi giảng văn học cổ trường trung học huyện,
để đến nông nỗi bị tóm cổ ngay trong giờ dạy trích đoạn “Thúy Kiều mắc
oan”. Khốn nạn, oan này còn hơn oan nhà Thúy Kiều. Địa chủ, cường hào
gì với ngôi nhà gạch ba gian và một căn nhà ngang đặt nong tằm với hai bà
vợ quê mùa chăm nghề canh cửi! Làm nên tội tình gì cái cảnh nhà nhờ gia
phong tiên tổ vẫn giữ được nề nếp, nên nghèo mà vẫn thanh sạch, thảnh
thơi, vẫn giữ cái thú tao nhã uống rượu, thưởng nguyệt, ngắm hoa, thi
thoảng lại tụ họp bạn bè tri âm ngâm vịnh mấy bài thơ cổ hoặc hàn huyên
chuyện cũ, bàn luận chuyện thời này. Buồn thay, xưng xuất không còn là
thằng huyện Quát, đành là vậy rồi, mà lại chính mấy gã thợ cày vắt mũi
chưa sạch mới leo lên ghế chính quyền xã, huyện, được kích thích, trỗi dậy
cơn tức hứng lật đổ, và chọc giời khuấy nước.
Loạn này là loạn âm dương, gây nhiều đau đớn lắm. Ông thân sinh ra
ông Thống bị truy bức, uất quá phải thắt cổ tự vẫn. Cụ nhất định không chịu
nhận là cường hào địa chủ ngồi mát ăn bát vàng, cộng tác với đế quốc, bóc
lột sức lao động của hai bà vợ và mấy người con. Còn ông Thống chưa đến
nỗi bị lũ học trò yêu ma lột truồng phết sơn, nhưng cũng bị lôi ra trước hiệu
đoàn học sinh để chúng nó bôi gio trát trấu vào mặt. Nòi địa chủ ác bá chui
vào nghề là có mục đích làm vấy bẩn các tâm hồn trong ngọc trắng ngà của
chế độ mới. Tội ấy là tội lớn nhất. Tội thứ hai là say sưa đề cao cổ văn, đạo
đức phong kiến lỗi thời phục vụ cho giai tầng bóc lột.
May mà có sự nhận biết tỉnh táo và sửa chữa. Nhưng, hành kỷ hữu sỉ,
không biết xấu hổ còn đâu là người nữa, còn mặt mũi nào ở lại làng quê!
Lòng tự trọng không cho phép mình trở lại cái quan hệ bình thường trong
giao tiếp với những kẻ hôm qua lăng nhục mình. Thêm nữa, cũng chính là
để giữ mình khỏi sa vào cơn uất khí thường tình, có thể dẫn tới những hành
vi bột phát bất lợi, ông Thống bỏ làng quê lên miền núi dạy học.
Đoạn đời ba đào nơi đất lạ cũng mang phong vị ở ẩn để quên lãng một
đoạn đời tủi nhục của cái kẻ mang danh tiểu trí thức chân không đến đất cật
