tế, nếu để ông tự lực, ông cũng không đủ khả năng nuôi nổi bản thân mình.
Bí thư một con tàu đi ra trùng khơi mà văn hóa lớp 4. Rặt những người như
thế mà một thời đã tự nhận là người thay mặt Đảng để đem lại cơm no áo
ấm cho dân! Họ tự cho mình là những người đại diện cho một lực lượng sản
xuất tiền tiến, một nền văn hóa mới của chủ nghĩa xã hội. Thật là khiên
cưỡng đến thảm hại!
Viết về nhà trường và viết cuộc đời người trí thức, tác gi Ma Văn Kháng
đã có một kiến giải khá phong phú. Những hiểu biết của anh đã được thể
hiện hằng những trang viết đầy xúc động, thương cảm về thầy giáo Tự,
Thuật và Thống v.v... Họ là những người có tài năng thực sự, say sưa với
nghề, tận tình với học sinh. Đó là những người thầy chân chính nhưng đã bị
hoàn cảnh chi phối, gây cho họ nhiều biến động đau lòng.
Để người đọc nhận thức rõ cảnh thương tâm của Tự, tác giả đã xây dựng
một người thầy giáo dạy văn có tài, thông minh. Tự đi vào đời với những
cảnh ngộ thật éo le. Tự yêu Phượng nhưng không thành. Tự gặp Xuyến làm
thủ thư một thư viện, văn hóa vừa hết lớp 7. Hai người quen nhau, Xuyến
dẫn Tự về quê mình chơi và cuộc hôn nhân của hai người được tác thành.
Xuyến là vợ Tự, đáng lẽ phải là niềm vui, hạnh phúc, nhưng Xuyến đã vượt
ra ngoài cái khuôn khổ bình thường ấy. Gặp hoàn cảnh khó khăn, Tự phải
bán dần số sách của cha cho mình để lấy tiền sinh sống hàng ngày. Xuyến
không thông cảm được cảnh sống ấy, cô bỏ việc đi buôn và đi ngoại tình.
Xét về ý nghĩa hạnh phúc thì Xuyến chưa có đủ tri thức để kiến giải và đối
với cô chỉ có một tầm nhìn rất gần như người ngồi trước mâm cơm nhận
biết có những món ăn nào mà thôi. Còn Tự thì khác, anh đọc nhiều sách,
hiểu biết cũng nhiều nên tầm suy nghĩ khác xa với Xuyến. Điều gì anh cũng
tìm hiểu cặn kẽ, kiến giải mạch lạc. Bởi vì anh đã quen với nghề dạy học vã
đã trở thành một thầy giáo giỏi. Chính vì có công mài sắt như thế nên hôm
Thuật giáo viên dạy Toán đến dự lớp, hết giờ Thuật đã nói: “Tự ơi, người
thay đổi kiến trúc tâm hồn tôi” (248). Trong cuộc đời làm giáo viên có một
lần Tự đã nóng nảy tát một học sinh hỗn. Chết nỗi cậu học sinh ấy là con
