một bữa tiệc dang dở, một cuốn sách để lầm chỗ, một đám cưới không
thành!
Bộ mặt tinh thần của giới trí thức trong Đám cưới không có giấy giá thú
tựu trung lại ở ba tình thế ứng xử: kiên trì lý tưởng đến cùng, thúc thủ và trở
nên bực bỗ phá phách, bất cần đời. Sự khắc họa và phân tích nMa Văn
Kháng tỏ ra thích hợp và cỏ tính thuyết phục vì nó trùng hợp với những số
phận có thực ở ngoài đời và người đọc trí thức tìm thấy mình hoặc ở một
khía cạnh hoặc là ở một sự pha trộn nào đó.
Ở phía đối cực của nghịch lý là bí thư thị ủy Lại, hiệu trưởng Cẩm, bí
thư chi bộ Dương, công an Tuẫn... Điều giống nhau ở họ là đều là những kẻ
cơ hội, những gã ích kỷ, vô lương tâm… đã nhân danh Đảng, nhân danh
cách mạng, nhân danh chân lý, mà hành động, suy nghĩ một cách ngu dốt,
độc đoán và đồi bại. Có thể nói là ở những lĩnh vực công tác của họ, họ đã
tiếm quyền của Đảng, tiếm quyền cách mạng. Ở xã hội nào, chế độ nào
cũng có bọn âm mưu tiếm quyền. Nhưng điều đau xót là ở ta trong những
năm qua lớp người này đã đông quá, xảo quyệt quá và cũng do vậy đã gây
tác hại nhiều quá. Ma Văn Kháng không mô hình hóa, mà miêu tả chúng ở
những tình thế đa dạng, phong phú, nhưng cụ thể, xác thực, do vậy sự phản
ánh đôi khi có ngoại hình méo mó, biến dạng, người đọc vẫn có thể nhận
chân được cái lõi hiện thực và nỗi đau đời của tác giả qua sự cười cợt. Ở bí
thư chi bộ Dương là sự dốt nát, giáo điều cộng với sự nhiệt tình thái quá -
càng nhiệt tình mẫn cán bao nhiêu hắn càng gây tai họa và tội ác bấy nhiêu.
Ở hiệu trưởng Cẩm là sự dốt nát cộng với sự ham mê quyền lực, dẫn hắn
đến bất cận nhân tình, dám làm tất cả, đạp lên tất cả để đạt được khát vọng
cá nhân. Bí thư thị ủy Lại là điển hình cho một cán bộ lãnh đạo chỉ có được
một lý lịch nghèo khổ và một quá trình hoạt động cách mạng (mà thực chất
cũng chỉ là một quá trình “ăn theo”) nhưng đầy ngu dốt và độc đoán với lối
suy nghĩ của một anh đồ tể và sự trả thù cá nhân một cách tàn bạo nhất. Bi
hài kịch lớn nhất đói với một kẻ lãnh đạo là dốt nát nhưng lại nắm độc
quyền chân lý. Dốt đến mức tưởng Mác xít là Các Mác và Xtalin cộng lại,
