biệt xuất chúng có thể vượt qua các hình thức giáo dục cổ điển cứng nhắc
và qua đó thế giới cổ đại trở nên có hồn, đống tranh khắc và tượng chỉ cho
thấy nhà trường không có tác động mấy đến tâm tư tình cảm của trẻ.
Bản thân thầy cô không có đủ sự thấu hiểu cũng như thời gian cho
những vấn đề cảm xúc này, và mối quan hệ của trẻ với các bạn khác chỉ lọt
vào sự chú ý của họ trong các trường hợp kỷ luật. Thường thường thì một
giáo viên không có mấy uy quyền: chỉ như bà cô bẳn tính phải đối phó với
một đám trẻ quá đông. Thầy cô có thể duy trì được kỷ luật bằng những phê
bình nghiêm khắc và hình phạt. Nhưng chính sự trừng phạt ấy lại trở thành
trung tâm cho tâm lý chán ghét của trẻ và thường khiến trẻ cùng đoàn kết
chống lại uy quyền đó.
Trong bộ phim Torment (Nỗi đau khổ) của Thụy Điển, ta có thể thấy mô
thức nói trên vẫn còn hiệu lực trong hoàn cảnh cận đại. Thầy cô và cha mẹ
cùng chia sẻ nhiệm vụ truyền dạy các giá trị nội tại định hướng. Nhân vật
phản diện là một ông thầy tiểu học khắt khe độc đoán, bị loạn thần kinh.
Bọn con trai đứa nào cũng căm ghét ông; một số đứa còn khiếp sợ ông;
chẳng đứa nào có lòng tự trọng lại nghĩ tới việc làm bạn ông, mặc cho
những cố gắng xoa dịu của ông thầy. Nhân vật nam chính là một cậu bé nổi
loạn, không phải vì cậu muốn thế mà đúng hơn là vì thầy giáo dồn cậu đến
mức đó. Cậu và bạn bè phải chịu đựng rất nhiều, nhưng cha mẹ và thầy cô
không hề can thiệp đến cuộc sống của chúng, đám con trai có quyền được
riêng tư với nhau và với các bạn gái, miễn là không có hành vi nghiêm
trọng nào phạm vào lễ nghĩa. Cuộc nổi loạn này - thành công của nó không
phải là vấn đề đáng kể - tự nó là một phần trong quá trình phát triển tính
cách nội tại định hướng.
Antonia White có đưa ra một ví dụ khác cũng cảm động như vậy trong
cuốn tiểu thuyết về một trường nữ tu với nhan đề Frost in May (Sương giá
tháng Năm). Dù các xơ tại trường tu có hơi quá đà trong việc “uốn nắn tính
cách”, ác liệt triệt hạ những dấu hiệu tự phát và phóng khoáng trong tư
tưởng của nhân vật nữ chính tài năng, nhưng rốt cuộc họ cũng chỉ biết dựa
