Tất nhiên, việc đọc cuốn sách bây giờ sẽ khác với đọc nó nửa thế kỷ
trước - dù cuốn sách vẫn không kém phần sắc sảo. Sự rõ ràng ở bước
chuyển tiếp từ kiểu nội tại định hướng sang ngoại tại định hướng là hiển
nhiên hơn đối với độc giả những năm 1950, khi mà họ đột ngột bị cuốn vào
trong cuộc sống sung túc. Ngày nay, cuốn sách có thể không còn tạo ra
được tiếng vang như vậy nữa. Vào giữa thập kỷ 80, khi giảng dạy Đám
đông cô đơn cho sinh viên năm thứ nhất và năm thứ hai ở trường Berkeley,
tôi phát hiện ra là họ lúng túng không nắm bắt được sự khác biệt mấu chốt
giữa kiểu nội tại định hướng và kiểu ngoại tại định hướng. Họ chỉ hiểu lờ
mờ bằng trực giác. Điều này, như Riesman gợi ý, không phải vì “việc thay
đổi từ kiểu nội tại định hướng sang kiểu ngoại tại định hướng [dường như]
không quan trọng khi so sánh với” sự chuyển dịch lớn lao từ đời sống do
truyền thống định hướng sang đời sống vừa do nội tại định hướng vừa do
ngoại tại định hướng - bởi lẽ, nói cách khác, bước chuyển dịch từ xã hội
truyền thống sang xã hội hoàn toàn hiện đại chính là sự chuyển tiếp quan
trọng nhất trong lịch sử nhân loại. Không, điểm khác biệt giữa “nội tại” và
“ngoại tại” là khó hiểu đối với lớp sinh viên sinh sau năm 1960, những
người sinh ra trong một thế giới nhạc rock và truyền hình, bởi lẽ những sinh
viên này đã sống cả đời theo kiểu ngoại tại định hướng, với những chiếc
rađa. Đến những năm 1980, định tính “đặc biệt nhạy cảm trước những hành
động và mong muốn của người khác” mà Riesman cho là điển hình của
kiểu ngoại tại định hướng đã từ lâu được định chế hóa thành những quy
phạm trong các chương trình mạn đàm (talk-show) và chương trình “rèn
luyện tính nhạy cảm”. Ý niệm cuộc sống với một con quay tâm lý hồi
chuyển đã trở nên hầu như không thể hình dung được.
Tuy nhiên, độc giả phóng khoáng trở lại với Đám đông cô đơn sẽ cảm
thấy nhiều dư chấn của nhận thức. Bước sang thế kỷ 21, người quan sát tỉnh
táo sẽ được thấy hằng ngày sự chuyển dịch mà Riesman từng nhận ra ở các
tầng lớp thượng lưu có giáo dục sinh sống trong các trung tâm đô thị, nhưng
nay đã lan rộng khắp đất nước. Trong những cuộc tuyển cử gần đây, người
dân chờ thấy các ứng viên tranh cử tổng thống trả lời câu hỏi của những
