và nổi loạn hơn. Tất nhiên có những chênh lệch về mức độ, bởi vậy trong
khi sinh viên từ Tokyo cho đến Praha có thể sống nhờ vào sự phản kháng
lẫn nhau và học hỏi những mẹo mực của nhau, thì mâu thuẫn giữa các thế
hệ lại không nơi nào giống nơi nào. Quả thực, tôi thấy các phong trào của
sinh viên Mỹ độc đáo về một số mặt. Nam Phi có thể sẽ đối mặt một cuộc
khủng hoảng sắc tộc trong tương lai sánh ngang với cuộc khủng hoảng của
Hoa Kỳ, nhưng sự ưu tiên về tri thức và đạo đức mà cuộc khủng hoảng này
hiện đang thúc ép trong những người da trắng nhạy cảm cũng như trong
người da đen thì lại đặc biệt Mỹ. Các hoạt động quyền công dân trong
những năm trước đã mang lại chất xúc tác tinh thần và phần nhiều kinh
nghiệm chiến thuật sau này đã biến thành phản đối chiến tranh cũng như
phản đối các trường cao đẳng và đại học. Và tuy sinh viên ở những nơi khác
phản đối chiến tranh Việt Nam, song ngay cả ở Nhật họ cũng không trực
tiếp dấn thân như các thanh niên Mỹ bị buộc đi quân dịch và phải đối mặt
với những tình thế đạo đức khó xử, mâu thuẫn và không khoan nhượng.
Sự nhạy cảm tăng lên trước những tình thế khó xử như vậy phản ánh,
ngoài những vấn đề khác, một sự chuyển dịch - kể từ khi Đám đông cô đơn
được viết ra - đến chỗ quan tâm nhiều hơn đến sự độc lập (autonomy) và
phủ nhận sự thích nghi (adjustment) như một sự thỏa hiệp suy đồi. Trong
nền văn hóa đại chúng và cao cấp của chúng ta còn có sự ưa chuộng tình
trạng lệch lạc (anomie) hơn sự thích nghi, và có nhận thức rõ hơn về sự lệch
lạc đang tồn tại. Chiều kích tính cách phổ quát này vẫn còn có ý nghĩa ngay
cả khi một biến chuyển giả định từ kiểu nội tại định hướng sang kiểu ngoại
tại định hướng có thể không còn là biểu đồ đúng nhất để phác họa tính cách
xã hội của người Mỹ trung lưu lớp trên. Nhiều người trong giới trẻ ngày
nay xem ra thuộc kiểu bị xung động định hướng hoặc hoàn cảnh định
hướng nhiều hơn hẳn so với vài thập kỷ trước trong cùng giai tầng xã hội.
Tuy nhiên, bởi lẽ không một nước nào - ngay cả Hoa Kỳ - có thể thình lình
thay đổi, tôi thấy dường như nhiều điều trong Đám đông cô đơn bàn về tính
cách xã hội đương thời nay vẫn còn xác đáng. Nhưng quan trọng hơn là
phải tiếp tục tìm hiểu chính vấn đề tính cách xã hội. Có rất ít công trình
