Veblen
với thế hệ con cháu hướng nội hài hòa và “mềm mỏng hơn” hôm
nay. Dù gì thì năm 1949 chúng tôi cũng cảm thấy không nên vào phút chót
lại cố xét đến vấn đề này, mà chỉ trình bày giả thuyết dân số như một ý
niệm thú vị nhưng chưa được chứng minh.
Còn có một yếu tố nữa khiến chúng tôi quyết định giữ lại thuyết dân số
bất chấp những hồ nghi của bản thân và lập luận thuyết phục của bạn bè đã
đọc bản thảo rằng thuyết dân số không phải là cốt lõi đối với cuốn sách.
Một trong những người bạn này, một nhà nhân học, quả đã nói: “Tỷ lệ chết
và tỷ lệ sinh thực tế trong một nước, hay dân số thực tế của nước đó, có ra
sao cũng chẳng can hệ gì, can hệ chăng là điều người ta tin về nó: nếu
người Rumani nghĩ họ có kim tự tháp dân số giống như người Đức thì điều
đó sẽ gây một ảnh hưởng ngang ngửa như vậy đối với cấu trúc tính cách”.
Song, như Margaret Mead nêu ra rất xác đáng, giả thuyết nhân khẩu học
“có thể được xem như một trong nhiều lựa chọn khả dĩ để khẳng định tầm
quan trọng của các xu thế lịch sử quy mô lớn, ví dụ như tiến bộ công nghệ,
cái đã ít nhiều trở nên không phụ thuộc vào các đặc điểm tính cách học của
các dân tộc bị nó cuốn theo”.
Nỗ lực của chúng tôi là nỗ lực để nói rằng
có một thế giới thực cũng như có một thế giới được lĩnh hội; song việc
chúng tôi dùng chu kỳ dân số như một minh họa cho lập trường này có lẽ
không được hiệu quả bằng việc bàn về phát triển kinh tế, đô thị hóa và phổ
cập giáo dục.
Xin hiểu, chúng tôi không gợi ý rằng hình kim tự tháp dân số khiến cho
một tính cách xã hội đặc thù xuất hiện; các phát triển tâm lý-xã hội luôn
diễn ra thông qua các định chế. Thế nhưng, cũng như Karl Wittfogel đã lập
luận (trong Oriental Despotism [Chế độ chuyên chế phương Đông]) rằng,
nơi nào khan hiếm nước, các cá nhân sẽ không thể sống sót mà không có
một cơ cấu xã hội phụ thuộc lẫn nhau để giữ gìn nguồn nước (trong khi nếu
thức ăn khan hiếm định kỳ thì các nhu cầu không dứt khoát và thúc bách
bằng), cũng vậy, theo một cách ít rõ rệt hơn, các mô hình dân số tăng hay
ổn định cũng thường đi cùng các khuôn mẫu của xã hội để đáp ứng những
đòi hỏi của giai đoạn dân số ấy. Hiện tại, các xã hội tiến bộ về công nghệ
