tăng cao dân số”; vì nếu có tác động gì xảy ra làm giảm tỷ lệ chết rất cao ấy
(sản xuất ra nhiều lương thực hơn, các biện pháp vệ sinh mới, kiến thức
mới về nguyên nhân bệnh tật…), thì nó sẽ gây ra “bùng nổ dân số”, và như
thế dân số sẽ tăng rất nhanh. Trên thực tế đây là chuyện đã xảy ra ở phương
Tây, bắt đầu từ thế kỷ 17. Sự tăng vọt dân số này biểu lộ rõ nhất ở châu Âu,
và ở những nước người Âu chiếm cứ và định cư, vào thế kỷ 19. Nó được
tượng trưng bằng nét dọc của chữ S. Các nhà nhân khẩu học gọi đây là giai
đoạn “tăng dân số chuyển tiếp”, vì tỷ lệ sinh sẽ chẳng mấy chốc bắt đầu
theo tỷ lệ chết mà đi xuống. Tỷ lệ tăng dân số bấy giờ sẽ chậm lại, và các
nhà nhân khẩu học sẽ bắt đầu phát hiện thấy các dấu hiệu của giai đoạn thứ
ba, giai đoạn “chớm giảm dân số” thể hiện trong tỷ lệ người trung niên và
người già ngày càng tăng trong dân cư. Các xã hội trong giai đoạn này được
tượng trưng bằng nét ngang trên cùng của chữ S, điều này một lần nữa chỉ
ra, như trong giai đoạn đầu, rằng tăng dân số tổng cộng không cao - nhưng
lần này vì số sinh và số chết thấp.
Đường cong chữ S không phải là một lý thuyết về hiện tượng tăng dân
số mà đúng hơn là một mô tả thực nghiệm về cái đã xảy ra ở phương Tây
và ở những vùng miền trên thế giới chịu ảnh hưởng của phương Tây. Khi
chữ S đã đi hết lộ trình rồi thì sẽ đến gì nữa? Những bước tiến ở Hoa Kỳ và
các nước phương Tây khác trong những năm gần đây dường như không đi
theo một tóm lược đơn giản đẹp mắt như vậy. “Chớm giảm dân số” đã
không trở thành “giảm dân số” thực sự, còn tỷ lệ sinh thì cho thấy một
khuynh hướng tăng trở lại không chắc chắn, điều mà hầu hết các nhà nhân
khẩu học cho là tạm thời.
Sẽ rất đáng ngạc nhiên nếu như những thay đổi về các điều kiện cơ bản
là sinh sản, sinh kế và cơ hội sinh tồn, nghĩa là, trong cung và cầu cho con
người, lại không ảnh hưởng đến tính cách, khi mà tất cả những điều này bao
hàm sự thay đổi về không gian của dân cư, quy mô thị trường, vai trò của
trẻ em, cảm nhận của xã hội về sức sống hay tình trạng già yếu, và nhiều
thứ vô hình khác. Thật ra, luận điểm của tôi là mỗi giai đoạn trong ba giai
đoạn khác nhau này trên đường đồ thị dân số xem ra do một loại xã hội
