65
TẬP 6: DANH NHÂN CÁCH MẠNG VIỆT NAM
bảo vệ cho nhà vua. Trần Cao Vân có viết câu đối thống thiết trên
giấy vấn cuộn thuốc hút, rồi bí mật đưa đến tận tay Thượng thư
Hồ Đắc Trung:
Trung là ai? Nghĩa là ai? Cân đai võng lọng là ai?Thà để cô thân vĩnh biệt;
Trời còn đó, đất còn đó, xã tắc giang san còn đó, mong sao thánh thượng
sinh toàn.
Nhờ vậy, trong bản luận tội, Trung đã tỏ ra bênh vực cho nhà vua
mà kết tội nặng nề các lãnh tụ cách mạng: “Ban đầu buông câu ở Hậu Hồ,
mạo viết chiếu văn, rồi đậu thuyền ở Thương Bạc đến đón rước nhà vua..., làm
mình rồng phải chịu dãi dầu gió bụi đều là tội nghiệt của bọn ấy cả...”. Nếu
căn cứ vào đây thì ta được biết địa điểm vua Duy Tân gặp gỡ các nhà
cách mạng là Hậu Hồ. Nhưng nhiều nhà nghiên cứu cho rằng, điều này
khó xẩy ra, vì Hậu Hồ là chỗ cung cấm, canh gác cẩn mật ngày đêm thì
làm sao Trần Cao vân, Thái Phiên có thể lọt vào trong đó mà ung dung
giả làm người câu cá để đợi hoàng đế? Có thể vì nhằm gỡ tội nhà vua,
Trung phải luận tội như thế, vì nếu viết ở một vị trí khác ngoài hoàng
thành thì hóa ra ngài đã đích thân ra ngoài gặp quân “phiến loạn” (?).
Còn câu hò của nhà thơ Ưng Bình Thúc Giạ Thị, nhiều nhà nghiên cứu
lại dè dặt vì nó được công bố sau khi tác giả mất và chú thích có liên
quan đến sự kiện trên là do người đời sau thêm vào (?). Dù sao, vua Duy
Tân cũng không bị chịu án chém như các đồng chí của ngài. Trong lúc
bị giam tại nhà lao Huế, trước ngày ra pháp trường đền nợ non sông,
Trần Cao Vân có làm hai bài thơ tuyệt mệnh đủ sức lay động cả đất trời
(Hành Sơn dịch):
Giữa trời đứng sững không thiên,
Nghìn năm nước Việt còn truyền sử xanh
Chu vương nhân chính đại hành
Quân dân hợp sức lũy thành đắp xây
Người thù non nước còn đây
Trời xanh với tấm lòng nầy tương tri
Anh hùng thành bại xá gì
Nghìn thu lịch sử còn ghi lại đời
