nhiều tác giả
Danh Nhân Đất Việt
Hải Thượng Lãn ông
Lê Hữu Trác
L
ê Hữu Trác hiệu là Hải Thượng Lãn ông (*). Sinh ngày 12 tháng
11 năm Canh Tý (11-12-1720) tại thôn Văn Xá, làng Liêu Xá, huyện
Đường Hào, phủ Thượng Hồng, tỉnh Hải Dương. Nay là xã Hoàng Hữu
Nam huyện Yên Mỹ, tỉnh Hải Dương. Tuy nhiên, ông sống nhiều (từ năm
26 tuổi đến lúc mất) ở quê mẹ xứ Bầu Thượng, xã Tĩnh Diệm, huyện
Hương Sơn, tỉnh Hà Tĩnh, nay là xã Sơn Quang, huyện Hương Sơn và cũng
qua đời ở đây vào ngày rằm tháng giêng năm Tân Hợi (1791) thọ 71 tuổi.
Mộ ông nay còn nằm ở Khe nước cạn chân núi Minh Từ thuộc huyện
Hương Sơn (cách phố Châu huyện lỵ Hương Sơn 4 cây số).
Lê Hữu Trác là con thứ bảy của Lê Hữu Mưu và bà Bùi Thị Thưởng.
Dòng họ của ông có truyền thống khoa bảng; ông nội, bác, chú (Lê Hữu
Kiều), anh và em họ đều đỗ tiến sĩ và làm quan to. Cha Lê Hữu Trác đỗ đệ
tam giáp tiến sĩ làm Thị lang Bộ Công triều Lê Dụ Tông, gia phong chức
ngự sử, tước bá, khi mất được truy tặng Thượng thư.
Năm Kỷ Mùi (1739) Lê Hữu Trác 20 tuổi thì cha qua đời, ông rời kinh
thành về nhà, vừa trông nom gia đình vừa chăm chỉ đèn sách, thi vào tam
trường, sau đó không thi nữa.
Năm 1739 cũng là năm mở ra quy mô lớn của phong trào nông dân nổi dậy
chống phong kiến, chỉ một năm sau (1740) nghĩa quân của Hoàng Công
Chất đánh sát huyện ông. Chàng thư sinh trẻ tuổi Lê Hữu Trác đang mê mải
đèn sách phải lánh đi nơi khác đọc sách. Có người thấy thế đã bảo ông
"Binh lửa khắp nơi, con trai thời loạn há chịu già đời ở trong phòng sách
mãi sao?" và khuyên ông nên theo nghề võ. Từ đó ông vừa dùi mài kinh sử
vừa nghiên cứu binh thư. Sau nhờ ẩn sĩ họ Vũ ở Đặng Xá dạy vũ thuật âm
dương (phép bói toán độn số), ông "nghiên cứu trong vài năm cũng biết
được đại khái, mới đeo gươm tòng quân để thí nghiệm sức học của mình"
(Tựa "Tâm lĩnh").
