An bần - Y lý thâu nhàn)
Hải Thượng Lãn ông muốn tìm thầy, tìm bạn để học thêm nhưng nơi núi
rừng hẻo lánh "trên không có thầy giỏi để học, dưới không có bạn hiền
giúp, chỉ một mình nói với mình, tự hỏi tự đáp mò mẫm tưởng tượng đủ
thứ" (Lời tựa "Tâm lĩnh") để tìm ra chân lý. Sau ông nhờ một ông lang ở
làng bên đi lại thân mật, giúp ông giải đáp những mắc mớ, vài ba năm sau
ông đã chữa được một số bệnh thông thường trong gia đình và làng xóm.
Mùa thu năm Bính Tý (1754) Lê Hữu Trác ra kinh đô mong tìm thầy để
học thêm vì ông thấy y lý mênh mông nhưng không gặp được thầy giỏi,
ông đành bỏ tiền mua một số phương thuốc gia truyền, trở về Hương Sơn
"từ khước sự giao du, đóng cửa để đọc sách" (Tựa "Tâm lĩnh"), vừa học tập
và chữa bệnh. Mười năm sau tiếng tăm của ông đã nổi ở vùng Hoan Châu
(Nghệ An).
Sau mấy chục năm tận tụy với nghề nghiệp, Hải Thượng Lãn ông đã nghiên
cứu rất sâu lý luận Trung y qua các sách kinh điển: Nội kinh, Nam kinh,
Thương hàn, Kim quỹ; tìm hiểu nền y học cổ truyền của dân tộc; kết hợp
với thực tế chữa bệnh phong phú của mình, ông hệ thống hóa tinh hoa của
lý luận Đông y cùng với những sáng tạo đặc biệt qua việc áp dụng lý luận
cổ điển vào điều kiện Việt Nam, đúc kết nền y học cổ truyền của dân tộc.
Sau hơn chục năm viết nên bộ "Lãn ông tâm lĩnh" gồm 28 tập, 66 quyển
bao gồm đủ các mặt về y học: Y đức - Y lý, Y thuật, Dược, Di dưỡng. Phần
quan trọng nữa của bộ sách phản ảnh sự nghiệp văn học và tư tưởng của
Hải thượng Lãn ông.
Ngày 12 tháng giêng năm Cảnh Hưng 43 (1782) Lãn ông nhận được lệnh
chúa triệu về kinh. Lúc này ông đã 62 tuổi, sức cũng yếu lại là người chăm
lo chữa bệnh cho trăm họ, nhất là ông đã quyết chí xa lánh công danh, theo
đuổi nghiệp y đã mấy chục năm nên ông nhận chiếu chỉ của chúa Trịnh với
tâm trạng vừa lo lắng, vừa chán nản; mãi sau nghĩ đến bộ "Tâm lĩnh" chưa
in được, mà ông "không dám truyền thụ riêng ai, chỉ muốn đem ra công bố
cho mọi người cùng biết, nhưng việc thì nặng sức lại mỏng, khó mà làm
được" (Thượng kinh ký sự), nên ông hy vọng lần đi ra kinh đô có thể thực
