197
ra ruộng thì đánh trống tập họp, điểm danh. Hắn cai trị
như quan tòa, cho vay nặng lãi, trừng phạt như thời xưa:
phạt tiền, đánh vài chục roi. Rốt cuộc, tá điền giựt nợ,
trốn mất, đất bán lại cho Trần Bá Lộc.
Vài người Pháp lập sở trồng tỉa. Vốn liếng ít, mướn
nhơn công, bóc lột hơn nhiều chủ Việt, kỹ thuật thì lạc
hậu; bấy giờ, bên Pháp, thậm chí bên Mỹ đang dùng cày
bằng sắt, với ngựa kéo. Cuốc, xuổng mua từ bên Pháp
thường là nặng, cồng kềnh, đến cây phảng của Pháp
cũng lạ tay, khó sử dụng. Ở Thủ Đức, năm 1866, đồn
điền Girard trồng 30.000 cây cà phê, mướn dân phu, tên
Pháp này đích thân chỉ huy, không dùng người thông
dịch. Vì bóc lột và ngôn ngữ bất đồng, dân phu lại nằm
vạ, đòi bồi thường thuốc men khi làm việc bị thương
tích. Dân phu phản đối bằng cách nhớm gốc lên, cho
đứt rễ, cây cà phê héo, chết lần hồi. Tên Michelot khẩn
716 héc-ta ở Lạc An (Biên Hòa) choán đất thật nhiều,
những năm đầu khai thác khoảng 100 héc-ta; ruộng
(53 héc-ta), mía (4 héc-ta), cây cà phê, ca cao, va ni,
tiêu (43 héc-ta). Phỏng định từ 50.000 đến 60.000 gốc
cà phê, từ 7.000 đến 8.000 gốc ca cao, từ 25.000 đến
30.000 dây tiêu, 500 gốc va ni, 120 gốc quế, 5.000 cây
chuối. Dân phu gồm 53 người (đàn ông 18, đàn bà 17,
trẻ con 18), ngựa 16 con (4 đực, 5 cái, 7 con), trâu 22
con (đực 10, cái 9, con 3).
Lại còn hai chiếc xe trâu, và dãy nhà tranh vách đất
của dân phu, chủ ở nhà ngói. Dân địa phương oán ghét
vì đồn điền quá rộng, đất bỏ hoang, nhưng trâu bò người
