319
chỉnh trang thành phố. Hiệp Hòa thì tản mạn hơn, dân
chúng phải dời chỗ khi nhà nước mở rộng con đường đi
Tây Ninh (Cách mạng tháng Tám); từ bỏ rạch Thị Nghè
dân đổ dồn xuống phía góc Nguyễn Thị Minh Khai và
Cách mạng tháng Tám ngày nay, làm rẫy trồng bông
chung với người Hoa kiều gọi khu chợ Đũi.
Mười một làng này gồm chừng 8.000 người. Cũng
theo Niên giám 1865, vùng Chợ Lớn có chừng 6.000
Hoa kiều. Tóm lại, Sài Gòn - Chợ Lớn năm 1865 dài 7
ki-lô-mét, với khoảng 20.000 người, trong đó ba phần
tư là người Việt.
Cũng trong năm 1865, trước khi chiếm ba tỉnh miền
Tây Nam Bộ hai năm, đã thiết bị xong 15.350 mét đường
sá ở nội thành, tập trung vào vùng ngã ba rạch Vàm
Bến Nghé và sông Sài Gòn. Chiều tối, có phu đi thắp
đèn dầu dừa để trong lồng kiếng trên trụ cao, chi phí
đèn dầu rút trong thuế môn bài, đến 1869 mới nghĩ đến
chuyện dùng dầu lửa thay cho dầu dừa.
Chợ Cầu Ông Lãnh cất xong năm 1874, theo mé
rạch Vàm Bến Nghé, vẫn theo cách bố trí nhà cửa hợp
lý thời xưa, hai dãy nhà, một nhìn ra đường lộ, một đâu
lưng lại, nhìn ra mé rạch với sàn trên mặt nước.
Trên bản đồ hồi những năm 1875 (năm Thủ khoa
Huân khởi nghĩa) vùng trù phú của Sài Gòn còn quanh
quẩn ở khu vực nay là Chợ Cũ, về phía Tây theo mé
rạch chỉ thiết kế tới đường Nguyễn Thái Học; trong thực
tế, tới đường bác sĩ Yẹt-xe (Yersin). Đường Nguyễn
Thái Học là con rạch nạo vét lại, mang tên kinh đô số
