333
trên qua tận Cam-pu-chia để lập nghiệp, và điều khiển
số người từ Bắc Kỳ, Trung Kỳ mà nhà nước sẽ chiêu mộ
vào. Hắn lừa bịp bọn thương gia người Hoa và người Âu
ở Cam-pu-chia rồi chết non ở Sài Gòn vì bệnh. Tên lưu
manh khác tên là Lơ Phô-sơ (Le Faucheur) xuất thân
lính, từng lập thành tích lúc đánh Gia Định, Phú Thọ đã
lên Cam-pu-chia, thám hiểm sông Mê-kông, toan qua
xứ Lào. Rồi khai thác hầm đá, hầm sỏi ở Biên Hòa, lập
lò nung vôi tận Cra-chê (Kratié) nhân công bị đánh đập
tàn nhẫn. Hắn chở cá sấu từ Biển Hồ về Sài Gòn để bán,
đồng bào Nam Bộ thích ăn thịt cá sấu. Vài trăm con
nhốt trong hai chiếc thuyền khá ta, dọc đường, sấu cựa
quậy làm chìm một chiếc. Chiếc thuyền thứ nhì đang
báo nguy, hắn bối rối, thử đem phong cầm trình diễn
liên miên. Có lẽ nhờ nghe nhạc mà bầy sấu trong thuyền
chịu nằm im; nhạc cụ ấy, hắn đem lên Cam-pu-chia,
không ai chịu mua vì quá xa lạ nên đem về.
Thực dân Pháp chú ý đến nông nghiệp nhưng trong
giai đoạn đầu chẳng một tên Pháp nào chịu mướn nhân
công làm ruộng, lúa gạo bấy giờ dư dả, họa chăng có tên
Tai-dơ-phe (Taillefer) đi khai khẩn Cù lao Năm Thôn (
Mỹ Tho). Hắn đòi hỏi quá nhiều vào sự ủng hộ của nhà
nước và bóc lột nông dân thậm tệ. Nông dân phản ứng
bằng cách phá hoại khéo léo, giật nợ. Cù lao này năm
1870 bán lại cho tên Việt gian Trần Bá Lộc.
Bấy giờ bên Pháp đang khan hiếm đường. Tên Krết-
xe (Kresser) có nhiều kinh nghiệm về ngân hàng thành
lập Công ty đường Đông Dương đặt tên theo Anh ngữ,
