373
Đành rằng các viên lãnh sự của Triều đình biết lợi
dụng vị trí hợp pháp để vận động giới nho sĩ, dò xét tình
hình, liên lạc với bọn phiêu lưu nước ngoài nhờ mua
súng nhưng bấy giờ ngân sách Triều đình đã kiệt quệ,
đối với bọn mại bản phiêu lưu thì mẻ làm ăn ấy không
chắc gì đem lợi to. Hơn nữa, thực dân Pháp và thực dân
Tây phương tuy có nhiều mâu thuẫn nhưng vẫn cấu kết
với nhau. Triều đình theo đường lối chủ bại, không đủ
uy tín để lôi cuốn đại đa số nông dân yêu nước. Quan
chức, nho sĩ đột nhập vào Nam lúc đầu được tin cậy
nhưng lần hồi thì đưa tin quá lạc quan, thất thiệt, một
số không nhỏ lại suy thoái cứ lo đi lạc quyên để bỏ túi,
hưởng thụ, thậm chí làm bằng cấp đóng ấn giả để bán
cho đồng bào, chưa nói đến trường hợp làm dọ thám
hàng hai giúp thực dân.
Thái độ của thương gia, công chức ở Cầu Kho cũng
trở thành lộ liễu khi hay tin quân Pháp chiếm vùng
đồng bằng Bắc Bộ. Họ chạy theo cái lợi trước mắt.
Họ bán vàng bạc, bán mấy cỗ xe ngựa (lúc trước sắm
cho mướn) để lấy tiền mua hàng hóa chở ra Huế, ra
Hải Phòng, theo chân bọn mại bản. Nhưng họ không
đủ sức để trở thành một tầng lớp, một giai cấp gì
cả. Họ thử lập công ty thương mãi với điều lệ hẳn
hòi. Trường Hanh công ty do Huỳnh Quang Vị, thông
ngôn tòa án (của Pháp, đã nghỉ việc) đứng điều khiển,
được nhà cầm quyền Sài Gòn chuẩn y. Hoạt động dự
tính là đấu thầu những dịch vụ của nhà nước, lập kho
hàng trong bước đầu ở Sài Gòn, Qui Nhơn nhằm tranh
