63
bạn” (như bạn chèo ghe, bạn ghe chài), một hình thức
làm mướn dài hạn. Chế độ “ở bạn” vẫn còn duy trì cho
đến khi Pháp đến và còn kéo dài ở các tỉnh miền Tây
sau này cho đến trước năm 1945, như bóng với hình của
chế độ điền chủ lớn. Người ở bạn làm việc theo kiểu cố
nông. Trường hợp ở bạn để trừ nợ cũ thì gọi là “ở đợ”.
Thời hạn ở bạn được quy định theo thời vụ đồng áng,
từ lúc sa mưa bắt đầu cày cấy vào tháng Tư âm lịch cho
đến lúc gặt, hái, xay, giã vào dịp Tết. Điền chủ đã tính
toán kỹ, nếu mướn người ở bạn cả năm chỉ thêm tốn
tiền vì những tháng sau mùa gặt, trời chưa mưa, công
việc rất ít, chỉ cần vài gia nhân cũng đủ. Trong những
tháng làm mùa, người ở bạn phải thức khuya dậy sớm,
đến nhà chủ ăn cơm rồi nhận việc cày ruộng, phát cỏ,
gieo mạ, trưa lại về ăn cơm của chủ, nghỉ ngơi đến xế
lại ra làm việc vặt vãnh như tu bổ ghe xuồng, nông cụ
cho tới cơm chiều rồi về. Người ở bạn được trả công
bằng tiền mặt và một số lúa cho vợ con ăn, ngoài ra
thêm chút ít quần áo, trầu cau, thuốc hút. Đã vô ở bạn
rồi, không được tự ý nghỉ việc hoặc sang làm cho chủ
khác. Nhiều người nghèo thích ở bạn, vì tuy cực thân
nhưng nhẹ đối phó với quan làng về thuế thân, khỏi
vay nợ vụn vặt, khỏi lo mùa màng thất bát. Ngược lại,
thường mang tệ cờ bạc rượu chè, nhiều khi do điền chủ
bày ra, lắm người ở bạn phải vay thêm nợ mới.
Về canh tác, ta sớm biết thích nghi với thời tiết, thổ
nhưỡng, tùy theo đất mà cày hoặc không cày. Từ xưa,
đã có những vùng làm ruộng cày và những vùng chỉ
