SƠNNAM
ĐẤT
GIA ĐỊNH
XƯA
Thủ tục xin lập làng vùng đất mới tương đối dễ.
Người giàu, có thế lực đứng ra lập làng, hưởng nhiều
cái lợi: vừa tạo địa vị, vừa bóc lột nhân công dễ dàng,
ban ơn bố đức cho người đến xin cư ngụ. Khi chết được
dân thờ như tiền hiền, hậu hiền trong đình làng. Khi
cúng đình, con cháu được quyền ăn một mâm riêng,
sang trọng. Nhằm lúc sa sút cũng được làng nâng đỡ.
Làng mới lập dễ thu hút người nghèo, thất nghiệp, vỡ
nợ ở nơi khác đến. Thông thường thì trong thời gian
đầu, người đứng ra lập làng phải ra tay giúp đỡ những
người mới tới, để lấy tiếng tốt.
Khi lập làng, thường thì vẫn còn vài mươi gia đình
sống ẩn lậu, không ghi tên, nhưng triều đình chỉ cần
biết ranh giới làng, số thuế điền, thuế đinh đã hứa nạp.
Tổng đốc nhận đơn, chuyển xuống cho phủ. Quan phủ
đến nơi, cùng với cai tổng, hương chức của những làng
lân cận. Phải có mặt những người xin khẩn đất để xác
nhận ranh giới từng sở, dân lậu phải có mặt để biết lý
lịch, từng can án, giả mạo tên tuổi chăng. Rồi đo đạc
cho đúng diện tích, phân loại đất tốt xấu.
Sau đó, người xin lập làng được quan phủ cấp cho
con dấu nhỏ, bằng cây (vì vậy, mãi cho đến nay còn
quen gọi con mộc, đúng chữ là mộc ký). Những người
đứng tên lập làng mới, theo lịnh quan phủ, được xóa tên
trong sổ bộ làng cũ. Trong tờ phúc bẩm, các thôn trưởng
lân cận ký tên vào, tránh trường hợp sau này khiếu nại
làng này lấn ranh làng kia.
