111
THONAC – ĐẤT LẠ THÀNH QUEN VÀ MỘT BÍ ẨN VỀ VUA HÀM NGHI
trong cuốn sách
Le Laos et le Protectorat Français (trang 160-161)
của đại úy Charles Gosselin, xuất bản năm 1900, như sau:
“Cựu hoàng Hàm Nghi, ngày nay được biết đến qua cái tên
Hoàng tử Annam, cư ngụ tại biệt thự Tùng Hiên (Villa des Pins),
cách Alger vài cây số, trong làng El Biar trên sườn đồi đẹp đẽ của
rặng Mustapha Supérieur. Ông sống rất ẩn dật, chỉ tiếp một vài
bạn, mà tình bạn đã khiến cho ông có thể chịu đựng những khó
khăn của sự đi đày...Chúng tôi rời khỏi Alger bằng con đường
mang tên Mustapha Supérieur, và xe chở chúng tôi leo lên những
con dốc đầu tiên của Sahel... Trước khi vào đến làng, xe đậu lại
trước một cánh cổng sắt, ở trên đề tên: Villa des Pins. Một con
đường bao bọc bởi những hàng cây tùng trải dài trước mắt chúng
tôi, đưa chúng tôi đến một ngôi nhà xây kiểu Ả Rập, bề ngoài giản
dị, rộng lớn, nằm sau một cái sân có những luống hoa tô điểm bốn
phía. Đây là nơi ở của Hàm Nghi, hoàng tử Annam, còn khá trẻ,
mà số phận đã bị vũ khí và một chính sách cẩn thận, ném vào tay
chúng ta, giam giữ trong một góc của nước Algerie.
Ông ở đây đã năm năm, và ông có vẻ được hai mươi bốn tuổi. Tuổi
chính xác của ông, ông không cần biết, hoặc giấu giếm một cách tự
nguyện. Có vui sướng gì đâu mà đếm những năm tháng bị kìm giữ.”
Nếu ước đoán của Gosselin về tuổi tác của vua Hàm Nghi là
chính xác thì đoạn văn này được tác giả viết vào năm 1893. Trong
giai đoạn này vua Hàm Nghi đã có những hoạt động nghệ thuật
như vẽ tranh, tạc tượng, chơi nhạc. Mãi mười một năm sau, vua
Hàm Nghi mới cưới bà Marcelle Laloë (vào năm 1904), khi ấy nhà
vua đã 33 tuổi còn bà Marcelle Laloë thì mười chín, hai mươi tuổi
(bà sinh năm 1884).
