Vậy hai nguyên-nhân chính là trẻ sợ-sệt và khoe-khoang.
- Trẻ sợ-sệt mà nói dối : Lẽ đó rất tự-nhiên. Trẻ yếu ớt, không có cách
nào khác để tự vệ, phải dùng cách đó. Trong khi ta đi vắng, nó leo lên bàn
chơi, lỡ đánh bể bình bông, về nhà, ta hỏi thì nói hoặc làm bộ không nghe,
nói lảng chuyện khác, hoặc chối, hoặc đổ tội cho em bé, cho con mèo. Nếu
ta nạt-nộ, thì nó càng sợ mà không dám nhận lỗi. Nhưng có nên dỗ-dành và
hứa hễ thú tội thì tha không ? Theo tôi, cũng còn tùy đứa và tùy trường-hợp.
Ta chỉ nên tha nếu có một trong hai điều-kiện nầy : trẻ vô ý, như trong thí dụ
trên, chứ không phải cố ý ; khi ta chưa tìm được tội, vì nếu tìm được rồi mà
trẻ thú thì sự thú tội đó không có giá-trị mấy. Tuy nhiên, nếu trẻ lợi dụng
lòng khoan hồng của ta để lần sau lại mắc lỗi đó nữa thì cũng không nên tha.
Nhiều người có tật bắt trẻ thú tội cho kỳ được ; hình như có vậy họ mới
yên tâm rằng khỏi bị trẻ gạt. Thái độ đó rất tai hại. Ông André Berge kể
chuyện một đứa nhỏ nọ đi giao hàng cho khách hàng của mẹ. Bà mẹ ngờ
rằng các khách hàng đã cho nó tiền quà bánh, buộc nó phải đưa tiền đó cho
bà. Người ta không cho nó, nó có tiền đâu mà đưa ? Bà đánh đập nó, bắt nó
nhịn cơm. Người cha thấy vậy thương hại, phải giúi cho nó một số tiền, bảo
đưa cho mẹ và thú một việc nó không làm, để được yên nhà.
Những chuyện như thế xảy ra thường trong gia-đình. Chắc bạn còn nhớ
một bà mẹ lại năn-nỉ ông hiệu trưởng làm hai số điểm, một sổ đúng sự thực
để bà lại tận trường nhận, một sổ sai sự thực gởi về nhà cho chồng bà để ông
nầy khỏi đánh đập đứa con học dở. Không còn cách dạy-dỗ nào vụng-về hơn
nữa. Có khác gì dạy con nói dối không ?
Muốn tránh cho trẻ tật nói dối vì sơ-sệt, chỉ có mỗi một phương-pháp là
yêu chúng, tin cậy ở chúng. Hai ngàn rưởi năm trước, đạo Nho đã khuyên :
Khi muốn phạt mà còn nghi-ngờ thì nên tha ; khi muốn thưởng mà còn nghi-
ngờ thì cứ thưởng. Các ông thẩm phán, các bận cha mẹ và thầy dạy phải ghi
câu đó trong lòng.
- Nói dối để khoe-khoang : là một tánh đáng ghét hơn, nhưng cũng rất
thường. Nếu in ít thôi, năm thì mười họa mới khoe : « Ba tao cũng mới mua
