triển, và ta phải để cho học sinh tùy ý, muốn học cái gì thì học, khi nào thích
thì học, không thích thì thôi ».
Lớp học của ông chỉ là một nơi cho trẻ em tụ họp, chơi với nhau, và khi
chúng hỏi, ông thầy mới giảng. Ngay như học đọc, học viết, học tính cũng
không phải là cần thiết và bó buộc. Ông cho trẻ muốn làm gì thì làm : đóng
bàn, cuốc đất, trồng cây, nuôi súc vật… để chúng phát triển tất cả thiên-tư
của chúng. Lạ nhất là một văn-sĩ như ông, lại chủ trương cho học-sinh diễn-
tả tư-tưởng cách nào cũng được, không bắt lỗi ngữ pháp, không buộc phải
theo những quy tắc hành văn, nhất là không phải thuộc lòng những bài kiểu
mẫu.
Trong lịch trình tư tưởng của nhân loại, muốn đả đảo một chế độ cũ,
các nhà lý thuyết bao giờ cũng hăng hái, tiến quá cái mức tự nhiên, rồi lần
lần tình-hình ổn định lại, tư-tưởng được trung hòa. Rousseau và Tolstoi đều
đã quá khích, đưa ra một cực đoan mới để thay thế một cực đoan cũ. Cả hai
đều nhận thấy nhu cầu tự do của trẻ mà không biết rằng trẻ cũng có nhu cầu
câu-thúc nữa.
Trẻ yếu ớt, cần sự che chở. Nếu ngay từ hồi trẻ mới sanh, ta theo quan
niệm của Rousseau và Tolsoi, cho trẻ tự do muốn làm gì thì làm, thì chắc
chắn là mười đứa không nuôi được một. Cả khi chúng lớn lên cũng vậy,
chúng tò-mò muốn đốt xăng ở trong một căn nhà lá chẳng hạn mà ta không
ngăn cản chúng, thì hại cho chúng và cho chúng ta biết bao. Cho nên sự câu
thúc là cần thiết : nó che chở cho trẻ, mà cũng che-chở xã-hội.
Theo nhiều tâm lý gia, thì trẻ cảm thấy ngấm ngầm sự cần thiết đó. Nếu
ta không cấm đoán chúng, để chúng hoàn-toàn tự do, thì chúng thấy hoang-
mang, khổ sở, như bị ta bỏ bê rồi chúng sợ. André Berge trong cuốn La
liberté dans l’éducation (Edition du Scarabée) kể chuyện một em tám chín
tuổi nọ, nằng-nặc đòi cha mẹ cho đi học một mình, khỏi có người dắt, tới khi
đi được một mình thì hoảng-hốt, và sau thú thực : « Tự do, nó làm tôi sợ quá
» Một em khác, lớn tuổi hơn, cũng chỉ mơ ước tự-do mà khi được qua ngoại
quốc một mình để họp với bạn trong một đoàn thể, thì mếu máo trách mẹ : «
Má thật nhẫn-tâm mới để cho con đi một mình như vậy ! ». Mà người lớn
